نقطه‌ی عطف تاریخ: خدمت یا خیانت؟

روابط میان کشورها، همیشه، مبتنی بر زور بوده‌است؛ نکته‌ی مهم این است که حتا از ۱۹۴۵ بدین‌سو هم، که گمان می‌رود بنیان سازمان ملل متحد موجب به‌قاعده‌درآمدن مناسبات مبتنی بر قدرت شده‌باشد، و همه‌ی کشورهای جای‌گاهی برابر یافته‌باشند، تنها عقلانیتی بر این روابط زورمندانه سوار شده‌است، که گاه‌وبی‌گاه نیز از آن عدول می‌شود.

همین‌جاست که روشن می‌شود اساساً چیزی به‌نام «حقوق» بین‌الملل وجود ندارد؛ البته مدرسان این رشته هم از این واقعیت آگاه‌اند، و برای همین هم، ضیایی‌بیگدلی فصل مشبعی را در آغاز کتابش به‌اثبات وجود این رشته اختصاص می‌دهد، و دست‌آخر نیز در این اثبات ناکام می‌ماند ـــ از طرح این ادعای مناقشه‌برانگیز که اساساً چیزی به‌نام «حقوق» وجود ندارد، عجالتاً صرف‌نظر می‌کنم.

در میانه‌ی این جنگل اتوکشیده، که هر کشوری منافع خود را دنبال می‌کند، و با چنگ‌ودندان می‌کوشد باقی بماند و بلعیده نشود، تا رشد کند و منابع هرچه بیش‌تری به‌دست آورَد، ایرانِ ما ایستاده‌است: کشوری که در در یک‌سده‌ی گذشته، دست‌کم دو انقلاب، یک‌کودتا، یک‌اشغال، و طولانی‌ترین جنگ متعارف سده‌ی بیستم را از سر گذرانده‌است و، هم‌چنان، زنده و استوار است.

واقعیت تاریخ، انباشت تجربه‌هاست؛ از جنگ‌های ایران و روسیه‌ی تزاری، که تقریباً نخستین رویارویی‌های ما با جهان نویی بود که هیچ از آن نمی‌دانستیم، تا عمل‌کرد میرزاتقی فراهانی در جریان انعقاد عهدنامه‌ی ارزنةالروم، تا نحوه‌ی کنش محمد مصدق در ماجرای صنعت ملی نفت‌مان، تا تعامل محمدرضا پهلوی با هم‌سایگان و قدرت‌های بین‌المللی، همه محملی برای آموختن بوده‌اند.

این یعنی برخلاف تصور مرسوم، که نوعاً به‌ستایش یا سرزنش تصمیمات حکام تاریخ ایران می‌پردازد، این تصمیمات از نوعی پیوستگی و عقلانیتِ مبتنی بر یادگیری استوار بوده‌اند، که نشان می‌دهد چرا جمهوری‌اسلامی نوعاً توانسته‌است به‌رغم عمل‌کرد قابل‌انتقاد در عرصه‌ی داخلی، که موضوع این نوشتار نیست، عمل‌کرد قابل‌قبولی در مناسبات خارجی‌اش داشته‌باشد.

به‌عنوان دو نمونه، توجه کنید که محمد مصدق می‌دانست باید با بندبازی میان قدرت‌های بین‌المللی قدرت ملی را حفظ کند، ولی در میانه‌ی مسیر با مرگ استالین با تغییر در موازنه‌ی قوا روبه‌رو شد، و چون این موضوع را در محاسباتش نگنجانده‌بود زمین خورد؛ و محمدرضا پهلوی می‌دانست برای تحکیم قدرت ملی، نیازمند قدرت نظامی‌ست، و برای همین بزرگ‌ترین ارتش جنوب آسیا را ساخت، ولی در توسعه‌ی مستقل این قدرت ناکام ماند.

حکومت پهلوی هم‌چنین می‌دانست در این منطقه‌ی پرآشوب باید برادر بزرگ‌تر باشد، ولی به‌مصالحه‌ی آمریکا و چین برخورد کرد، و با هم به‌خاطر اشتباه محاسباتی دچار یک‌نقل‌وانتقال اردوگاهی شد؛ چنان‌که تصور می‌کرد اسراییل ـــ دشمن اعراب، که نوعاً دشمن ایران بودند و هستند ـــ می‌تواند متحدی قابل‌اعتناء باشد، ولی اسرائیل کوچک‌تر از آن بود که بتواند نقشی فراتر از فروش سلاح‌های راه‌بردی ایفاء کند.

جمهوری‌اسلامی از همه‌ی این‌ها درس گرفت: از همان آغاز کوشید میخ مرزهای سرزمین مادری را محکم کند، و با ساختار حکم‌رانی تقریباً سالم و کاملاً یک‌دست در یک‌دهه‌ی ابتدایی حیاتش، و بهره‌گیری از توان نظامی بازمانده از حکومت پهلوی، از یک‌تجاوز نظامی فرصتی برای گسیل این پیام به‌جهان بسازد، که تمامیت ارضی ایران دیگر نمی‌تواند و نباید مورد تهدید قرار گیرد.

از سوی دیگر، با توسعه‌ی توان هسته‌ای و موشکی، تقریباً مستقل از کشورهای قدرت‌مند، ظرفیت ایران برای بندبازی میان قدرت‌های رقیب افزایش یافت؛ با این حال، اکنون به‌مانعی برخورد کرده‌ایم که در تمام طول تاریخ بی‌مانند است: یک‌ابرقدرت نظامی ـ سیاسی ـ اقتصادی، که می‌تواند نقشی معادل شورای امنیت ملل متحد را بازی کند.

ایالات‌متحد، با تولید داخلی و قدرت نظامی بیش‌تر از مجموع رتبه‌های بعدی‌اش، اینک تنها بازی‌گر عمده‌ای‌ست که در برابر استقلال ایران ایستاده‌است، و مشکل آمریکا با ایران، چنان‌که پیش‌تر هم گفته‌ام، صِرفِ موشک یا هسته‌ای یا نقش‌آفرینی منطقه‌ای‌مان نیست؛ مشکل با ادبیات حاکم بر حکومت‌های ماست، که در تمام تاریخ به‌دنبال استقلال بوده‌اند.

برای همین هم هست که مشکل با بازگشت به‌برجام حل نمی‌شود و، حتا، رقبای ترامپ هم به‌دنبال احیای برجام به‌هم‌راه آغاز مذاکراتی برای انضمام ایران به‌نظم جهانی، به‌عنوان یک‌دولت پِی‌رُو، هستند: یعنی مسئله‌ی آمریکا با ایران یکی‌ست؛ راه‌کارهای جناح‌های گوناگون برای حل این مسئله با یک‌دیگر متفاوت است.

بدین‌ترتیب، موضوع به‌ایستادگی در برابر فشار یک‌ابرقدرت برای تحمیل اراده‌اش به‌یک‌کشور مستقل برای تبدیل آن به‌کشوری وابسته مربوط می‌شود؛ تمام معضلات دیگر هم مترتب بر این مسئله‌اند: این‌جاست که عمل‌کرد کنونی جمهوری‌اسلامی به‌نقطه‌ی عطفی در همه‌ی تاریخ‌مان بدل می‌شود.

در واقع، هر انتخاب نظام در این عرصه، و هر تصمیمی که اتخاذ می‌شود، از ایستادگی تا سازش، از مقاومت تا نرمش، موجد تبعاتی درازدامن بر آینده‌ی ایران خواهدبود: رهبران بزرگ در چنین نقاطی از تاریخ است که متولد می‌شوند؛ همین حوالی‌ست که نام کسی تا ابد در تاریخ، به‌خوش‌نامی یا بدنامی، به‌خدمت یا خیانت، حک می‌شود.

آن‌گونه که من می‌بینم، دو راه داریم: اگر تا آن‌جا مقاومت کنیم که طرف مقابل سر عقل بیاید، و با شناسایی ایران به‌عنوان یک‌قدرت مستقل، طرف تعامل کشور قرار گیرد، می‌توانیم چین دوم باشیم؛ کشوری که ابتدا با جنگ‌هایی قدرتش را در مرزها تحکیم کرد و، در ادامه، تا آن‌جا صبر کرد که مذاکرات پینگ‌پُنگ آغاز شد، و قدم در راهی گذاشت که اکنون نتیجه‌اش آشکار شده‌است.

اما اگر کُرنِش کنیم، کشور را دودستی تقدیم کرده‌ایم؛ این گزینه چنان تلخ است که اصلاً دوست ندارم حتا درباره‌اش فکر کنم: هرگونه وادادگی در این نقطه، به‌معنی آن است که از همه‌چیز دست شُسته‌ایم و، از این به‌بعد، هر کشوری به‌خود جرأت می‌دهد هر قراری با ما را بی‌هرگونه هراسی لگدمال کند؛ حتا قراری که در مورد مرزهای‌مان گذاشته‌ایم.

گزینه‌ی اول، که انتخاب طبیعی نظام خواهدبود و باید هم باشد، نیازمند ساختاری برای اجراء است، که به‌پاک‌دستی و یک‌دستی و هم‌آهنگی دولت ایران در دهه‌ی شصت باشد، که به‌رغم همه‌ی انتقادها، مورد اعتماد ملت بود، و مردم برای استوارماندنش فداکاری هم می‌کردند؛ دولت‌مردانی که دست‌کم اکثریت‌شان کیسه‌ای از مقام‌شان برای خود نمی‌دوختند.

واقعیت آن است که امروز از آن ساختار نسبتاً سالم فاصله داریم؛ برای همین هم جلب اعتماد ملت به‌حکومت، برای تحمل هزینه‌های ایستادگی به‌امید روزهای روشن آینده، دشوارتر از هر زمان دیگری‌ست: هر فسادی که در هر جای حکومت رخ دهد، صرف‌نظر از ابعادی که دارد، ثُلمه‌ای در ارکان این رابطه میان دولت و ملت پدید می‌آورد.

وقتی حکومت نتواند ملت را برای جان‌فشانی در مسیر این مقاومت سهم‌گین قانع کند، چون مردم می‌بینند خودِ حکومت حتا ذره‌ای از این رنج را نیز بر دوش نمی‌کِشد، این مقاومت تاریخی عملاً بیهوده خواهدشد: آن‌گاه گزینه‌ی دوم ناگزیر به‌جای‌گزینی خواهدآمد، که برابر با نابودی این مُلک است.

اما اگر ریشه‌ی فساد کَنده شود، و کارآمدی و شفافیت به‌دنبال بیاید، هرگونه مقاومتی امکان‌پذیر خواهدبود: محمد مصدق، در اوج تحریم‌ها، از مردم قرض گرفت، و با صادرات پشه، کشور را اداره کرد؛ اکنون هم می‌شود با اصلاح بنیادین ساختارها قدم در راهی گذاشت، که با تحکیم و تضمین استقلال‌مان، بتوانیم به‌توسعه‌ی اقتصادی و سیاسی‌مان بپردازیم.

«من با مرگ زندگی کرده‌ام»

رفتم به‌تماشای «قاضی و مرگ»؛ مستندی درباره‌ی زندگی شخصی و حرفه‌ای نورالله عزیزمحمدی، احتمالاً نام‌دارترین قاضی کیفری ایران ـــ عجب روایتی، و عجب زندگی‌ای!

عزیزمحمدی اکنون ردای قضاوت را از تن درآورده، و وکیل شده‌است؛ زمانی که در شعبه‌ی ۷۱ دادگاه کیفری استان تهران (اینک دادگاه کیفری یک تهران)، ریاست ۴ قاضی دیگر را به‌عنوان مستشار برعهده داشت، و با دقتی مثال‌زدنی، پرونده را موبه‌مو می‌خواند و بازجویی می‌کرد و مورد رسیدگی قرار می‌داد، به‌عنوان دانش‌جویی تازه‌کار در یکی از جلسات دادرسی‌اش حضور یافتم.

پرونده مربوط به‌زنی می‌شد که با هم‌دستی مردی شوهرش را از پا درآورده‌بود؛ عزیزمحمدی دادگاه را اداره کرد و حین رسیدگی، زمانی که متهم درخواست کرده‌بود بخشی از اظهاراتش را شخصاً مکتوب کند، ما را به‌دقت و انصاف راه‌نمایی کرد، و همان‌جا گفت بیش از ۴هزار حکم قصاص و یا اعدام صادر کرده، ولی هیچ‌یک را تا زمانی که به‌اقناع وجدان دست نیافته، انشاء نکرده‌است.

او آن پرونده را به‌علت نقص تحقیقات مقدماتی به‌دادسرا فرستاد، ولی این جمله‌اش در جان من حک شد؛ همان‌جا بود که کلاً بی‌خیال قضاوت شدم. چطور می‌شود ۴هزار نفر به‌حکم تو جان‌شان را از دست بدهند، ولی با هیچ چالش اخلاقی‌ای مواجه نشده‌باشی؟ چگونه می‌توان در پرونده‌ای که جان یک‌انسان در آن از بین رفته‌است، حتا به‌حکم صریح قانون‌گذار / شارع، در دوراهی گرفتن جان یک‌انسان دیگر و رهاکردنش دست به‌انتخاب بزنی؟

به‌نظرم رسید عزیزمحمدی، پیش از آن‌که قاضی کیفری شود، تکلیفش را با خیلی چیزها به‌طور قطعی روشن کرده‌است؛ کاری که من هنوز نتوانسته‌ام از عهده‌اش بربیایم: او دقیقاً همان‌گونه که قانون‌گذار حکم داده‌بود قضاوت می‌کرد و، چنان‌چه با سازوکاری که قانون حکم داده‌بود تشخیص می‌داد موضوع با حکم مطابق است، اِبایی از صدور حکم نداشت ـــ حتا اگر این حکمْ قصاص و یا اعدام باشد.

در مقابل، من به‌خودم اجازه می‌دهم حتا در اخلاقی‌بودن حکم قانون‌گذار تشکیک، و در بهینگی سازوکار موردنظر قانون در کشف جرم و تعقیب متهم و تحقیق از او و نحوه‌ی تطبیق حکم بر موضوع و مجازات‌کردن «مجرم» تردید کنم؛ سهل است: حتا در اصل جرم و مجازات هم نوعاً دارای ابهام هستم، و هرچه بیش‌تر غور می‌کنم، حیرتم افزون‌تر می‌شود.

فیلم در نمایش تصویری واقعی و نزدیک از عزیزمحمدی بسیار موفق از آب درآمده‌است؛ به‌ویژه این نکته را در خصوص او به‌خوبی به‌تصویر می‌کشد که چقدر با خودش و عزیزانش در صلح است، و به‌چه‌خوبی به‌جای تشکیک در قواعد، براساس همان قواعد کار می‌کند، و حتا لحظه‌ای هم در آن‌ها تردید روا نمی‌دارد.

پس از بازنشستگی‌اش، وقتی برای وکالت پرونده‌ای به‌دفترش می‌روند، می‌پذیرد بدون دریافت حق‌الوکاله برای اولیای دَم لایحه بنویسد؛ چون مقتول طفل است، و قتل فجیع او دلش را به‌درد آورده‌است. او، یک‌بار برای همیشه، تکلیف تصمیم‌گیری در خصوص درست و نادرست را به‌جای دیگری واگذار کرده‌است؛ توصیفی که شاید بتوان مفهوم «توکل» را از آن بیرون کشید.

در واقع، عزیزمحمدی درون ساختار منسجمی از باورها حرکت می‌کند: او مجری احکام قانون‌گذار / شارع است، و مسئولیت اخلاقی کارش را نیز هم‌او برعهده دارد؛ اگر هم اشتباهی مرتکب شده، چون عمداً نبوده، چنان‌که در سکانس تکان‌دهنده‌ای از فیلم ـــ وقتی خودش را درون کفن پیچیده ـــ می‌گوید، انتظار دارد مورد بخشش خداوند قرار گیرد.

فیلمْ پِی‌رنگ استخوان‌داری دارد؛ روایت فیلم از این مایه می‌گیرد که عزیزمحمدی بیش از هر چیزی با مرگ روبه‌رو بوده‌است، و این خط داستانی تا پایان فیلم به‌تدریج پررنگ‌تر می‌شود: او در کودکی دو برادرش را از دست داده‌است، در نوجوانی مادرش را، و پس از رسیدگی به‌انبوهی پرونده‌ی قتل، در نهایت با قتل پدرش مواجه می‌شود.

در رویارویی با قتل پدرش هم، البته، مطابق همان الگویی رفتار می‌کند که هنگام قضاوت در پیش گرفته‌بود، و بالاتر ذکر آن رفت: اگرچه برای پدر سال‌خورده‌اش ناراحت می‌شود، در صحنه‌ی قتل تا پیش از رسیدن پلیس تحقیقات مقدماتی را می‌آغازد و، در نهایت هم، وقتی قاتل پس از دو سال پیدا می‌شود، احتمالاً بدون هیچ‌گونه بحران اخلاقی او را می‌بخشد.

فیلم، همان‌گونه که از نامش نیز برمی‌آید، در نهایت به‌دنبال آن است که رابطه‌ی عزیزمحمدی را با مرگ به‌تصویر بکشد؛ با دو جمله‌ی تکان‌دهنده‌ای که او در اواخر فیلم بر زبان می‌آورد: «من با مرگ زندگی کرده‌ام»، و «مرگ هم‌زاد من است». او چنان در کمال آرامش و سادگی آماده‌ی رویارویی با مرگ است، که گویی مرگ واقعاً هم‌زاد اوست.

اطمینان و آرامش او شاید از همین هم‌زادی سرچشمه گرفته‌باشد؛ وقتی با تمام وجودت درک کنی از هیچ آمده‌ای و سرانجام نیز هیچ خواهی‌شد، می‌توانی با یقین گام برداری، و با خون‌سردی تصمیم بگیری. در حقیقت، برخورد بی‌واسطه و مستمر با مرگ، کاری می‌کند زندگی را لمس کنی، و بتوانی شجاعانه هر لحظه را به‌ابدیت بدل کنی.

امتناع دین در عصر مدرن

ـــ تقدیم به«مجید»

علم تجربی بر ندانستن استوار است؛ نقطه‌عزیمت این معرفت، برخلاف تمام معرفت‌هایی که بشر را در طول تاریخ به‌خود مشغول کرده‌است، جهل است. به‌همین قیاس، نقطه‌ی آغاز مدرنیته، به‌عنوان هم‌زاد علم تجربی، همین ندانستن است؛ نوعی خلأ بی‌معنا، که با «انسان»، و تنها انسان، معنا می‌یابد: مرگ خدا را در همین بستر باید فهمید.

این ویژگی یک‌تای علم تجربی سبب می‌شود به‌قول کوآیْن تنها سرچشمه‌ی شناخت راستین را تجربه بداند؛ لمس بی‌واسطه‌ی واقعیت. علم تجربی هیچ شناختی از واقعیت ندارد، و تنها زمانی به‌شناختی راستین دست می‌یابد که، ترسان و لرزان، تجربه کند؛ آن هم با این فرض که هر گزاره‌ای حاصل این شناخت باشد، بنا به‌تعریف، انکارپذیر است: این همان چهره‌ی شگفت علم تجربی‌ست که نقطه‌ی کانونی‌اش نادانی‌ست؛ تمام تلاش‌های علم تجربی برای کشف واقعیت به‌گزاره‌هایی منجر می‌شود که باید انکارپذیر باشد، و این مسیر هیچ پایانی ندارد.

این معرفت انسانی، که همواره خود را در معرض انکار و تردید قرار می‌دهد و، حتا، از مردودشدن استقبال هم می‌کند، به‌سادگی هرچه تمام‌تر تمام ادعاهای انحصاری دین را دود کرد و به‌هوا فرستاد: علم تجربی جلوی همه‌ی پدیدارهای دینی یک‌میکروسکوپ قرار داد، و با عینکی روی‌دادهای دینی را زیر بررسی قرار داد که عملاً چیزی از امر قدسی باقی نماند.

در واقع، علم تجربی همه‌ی ادعاها، تجربه‌ها، معارف و، به‌طور کلی، داشته‌های انحصاری دین را، که در طول سده‌ها بی‌رقیب مانده‌بود، به‌چالش کشید: هر آن‌چه زمانی یک‌معجزه به‌حساب می‌رفت، که بنا به‌تعریف دست بشر از آن کوتاه بود، اکنون در اختیار همه‌ی آدمیان است و، با گذشت زمان، هرچه بیش‌تر هم در دست‌رِس قرار می‌گیرد؛ مشخصاً چیزی در ساحت پزشکی نیست که بشر تصور دست‌یابی به‌آن را نداشته‌باشد، و با ماشین‌های متحرک پیش‌رفته، حتا طی‌الأرض هم قابل‌تصور شده‌است.

درباره‌ی همه‌ی وجوه زندگی بشر، درباره‌ی تمام معضلات و مشکلاتی که بشر در طول تاریخ با آن‌ها دست‌به‌گریبان بوده‌است، و دین کوشیده‌است راه‌کارهایی با تکیه بر ادعای همه‌چیزدانی برای بقاء نوع او ارائه کند، علم تجربی با تکیه بر هیچ‌چیزندانی راه‌کارهایی عرضه کرده‌است که عملاً بخش مهمی از مسائل تاریخی بشر را به‌بایگانی فرستاده‌است؛ بیماری‌های همه‌گیر، گرسنگی‌های نگران‌کننده، عمرهای کوتاه، همه و همه به‌خاطراتی تلخ بدل شده‌اند، نه این‌که واقعیاتی در پیش چشم‌مان باشند.

علم تجربی حتا مسئله‌ی معنا را نیز بِلاموضوع کرده‌است: این‌که هر کاری که انجام می‌دهیم، هرچه روی می‌دهد، باید معنایی داشته‌باشد، یعنی داستانی در پشت خود داشته‌باشد که آن را به‌فهم درآوریم، دیگر نیازمند دین نیست. البته دین یکی از درخشان‌ترین داستان‌هایی بود که یک‌تاریخ دوام آورد؛ با این حال، علم تجربی این داستان را هم زیر سؤال برد، و اعلام کرد هیچ معنایی جز تصادفی دائمی وجود ندارد، و این انسان است که به‌همه‌چیز معنا می‌بخشد.

امروز مؤمنان به‌جای سازوکارهای دینی حل مشکلات و پیش از مراجعه به‌دین سَری به‌بیمارستان و بانک و اینترنت می‌زنند؛ جالب‌ترین وجه این مراجعه آن است که تقریباً هیچ تلاش مؤثری برای این صورت نمی‌گیرد که علم تجربی و یا دست‌آوردهای آن را با دین سازگار کنند: تمام تلاش‌ها در این راستاست که دین را با علم تجربی سازگار کنند ـــ بانک اسلامی، پزشکی اسلامی و، البته، حکومت اسلامی. هیچ تلاش جدی و مؤثری برای عرضه‌ی دین پزشکی صورت نمی‌گیرد؛ کسی چنین تلاشی را جدی تلقی نخواهدکرد.

بدین‌ترتیب، دین از همه‌ی عرصه‌ها اندک‌اندک پس نشسته‌است؛ در حالی که در گذشته‌ای نه‌چندان دور متولی همه‌ی وجوه زندگی مردم دین بود، و زندگی اصولاً در هاله‌ای از ابهام و در پس پرده‌ی شگفتی ناشی از کشف‌وشهودی جریان داشت که دین برای انسان به‌ارمغان می‌آورد، امروز به‌پِی‌رَوی از پی‌یِر لاپْلاس، ریاضی‌دان شهیر فرانسوی، برای‌مان مسجّل شده‌است که هر چیزی علتی دارد، و این علت را دیر یا زود خواهیم‌فهمید؛ برای همین نیاز چندانی به‌مناسک دینی هم نداریم، که بکوشیم اراده‌ی خدا را بر امور مسلط کنیم.

برای همین هم دین اساساً نقشی انفعالی می‌یابد و، به‌نوعی، دچار بن‌بست می‌شود؛ از آن‌جا که مبنای معرفتی‌اش به‌ویرانه‌ای بدل شده‌است، طبعاً هیچ حکمی هم نمی‌تواند بدهد که براساس این مبنای معرفتی ویران و داستانی که دیگر معنایی را عرضه نمی‌کند، توجیه شود. با سیطره‌ی بی‌چون‌وچرای علم تجربی، و پاسخ‌های فوق‌العاده‌ای که به‌مسئله‌های ناشی از لزوم بقاء می‌دهد، هرگونه تلاشی برای احیاء دین و بازسازی چهره‌ی آن، صرف‌نظر از این‌که نامش را «روشن‌فکری دینی» بگذاریم یا «نواندیشی دینی»، «بازگشت به‌اصل دین» بگذاریم یا هر چیز دیگر، از پیش شکست‌خورده است.

احتمالاً بتوان گفت دین مدت‌هاست به‌بن‌بست رسیده‌است؛ برای همین، هر نوع تلاشی برای ترویج آن به‌شکست می‌انجامد، و این نه از فقر نظری روی‌کردهای جای‌گزین به‌دین ناشی می‌شود، و نه ربطی به‌تجربه‌های ناکام اداره‌ی دولت مدرن براساس منطق دینی دارد ـــ ضربه‌ی اصلی را دین خورده‌است، و این ضربه هم از جای دیگری به‌آن وارد شده‌است. از این رو، تنها راه‌کاری که پیش پای دین‌داران مانده‌است، تلاش برای استقرار دین در جای‌گاه واقعی خود است؛ گوشه‌ی آرامش‌بخشی که روان انسان را التیام می‌بخشد و، در کشاکش زندگی روزمره، چونان آغوش امنی به‌تیمار او می‌پردازد.

آن‌طور که من می‌بینم، تنها همین کارکرد برای دین مانده‌است، که هنوز عمل می‌کند، و آن هم البته انحصاری نیست؛ یعنی در کنار ابزارهای دیگر آرام‌شدن، که علم تجربی برای انسان فراهم کرده‌است، دین هم ابزار مؤثری‌ست که به‌انسان کمک می‌کند آرامش را تجربه کند. به‌جز این، و معنویتی که انسان را در تجربه‌های دینی‌اش در بر می‌گیرد، عملاً امکان کنش و کارکرد دیگری برای دین متصور نیست.

تولد هیولا: درباره‌ی «هیولا»

تازه‌ترین ساخته‌ی مهران مدیری (قبلاً درباره‌ی «ساعت پنج عصر» نوشته‌بودم) سریالی‌ست به‌نام «هیولا»؛ ماجرای زوال تدریجی یک‌معلم شیمی، با بازی گیرای فرهاد اصلانی، که خاندانش پشت‌اندرپشت «شرافت» پیشه ساخته‌اند، و وسواس‌گونه درست‌کاری را دنبال کرده‌اند، ولی در گذر زمان بنیه‌ی اقتصادی‌شان چنان تضعیف شده، که مستأجر نواده‌ی پیش‌کار جد بزرگ خانواده شده‌اند، و این پیش‌کارزاده‌ی سابق هم به‌تازگی نامش را از «غضنفر چِمچاره»، به«مهیار مهرپرور (یا جفنگ دیگری از همین جنس)» برگردانده‌است. این تضعیف تدریجی بنیه‌ی اقتصادی در گذر سالیان، مشکلی برای نسل‌های خانواده‌ی «شرافت» پدید نیاورده‌بود، تا امروز، که «هوشنگ شرافت» از هر سو در معرض فشارهای فزاینده است، و حتا خانواده‌اش هم پشتی‌بان درست‌کاری‌اش نیستند.

«هیولا»، با دست‌آویز قراردادن زوال معنا از زندگی «هوشنگ»، که کاری می‌کند نام‌خانوادگی‌اش در نظر او تبدیل به‌ترکیبی از «شَر» و «آفت» شود، ضمن روایت دست‌وپنجه‌نرم‌کردن او با جریان پلید زنده‌مانی در ایران معاصر، فروپاشی شخصیت شریف او را با هجو خشم‌گین پدیدارهای آشنایی به‌نمایش می‌گذارد: تَرَک‌تازی نوکیسه‌ها، زندگی «چراغ‌خاموش» رانت‌خواران، غارت صندوق‌های ذخیره، و راه‌اندازی قمارخانه در کانادا با پول حاصل از اختلاس، توجه به‌مفاهیم سانتی‌مانتالیستی در حال خوردن مال مردم، همه در خدمت روایت چالش شخصیت اصلی سریال با تمام ارزش‌ها و هنجارها و باورهایی‌ست که عمری با آن‌ها زیسته، و تمام هستی و کیستی‌اش را شکل می‌دهند.

برخلاف تصور، «هیولا» ابداً طنز به‌معنای معهود آن نیست؛ ممکن است در لحظاتی با اغراق موقعیت‌های بحرانی زندگی شخصیت اصلی وضعیتی خنده‌دار خلق شود، ولی چنان حجم تباهی این داستان بالاست، که هجویه‌ای سیاه توصیف برازنده‌تری برای آن است. در مقایسه با سریالی مانند «پاورچین»، که در آن در حاشیه‌ی خلق موقعیت‌هایی خنده‌دار، به‌رویّه‌های جاری زندگی روزمره‌ی ایرانیان انتقادهای مرسومی وارد می‌شد، لبه‌ی شمشیر انتقاد «هیولا» اولاً از اساس متوجه مردم عادی نیست و، ثانیاً، این سریال چندان انباشته از خشم و نومیدی‌ست، که تماشای آن را توأم با تجربه‌ی فشار روانی ویژه‌ای می‌کند؛ فشاری ناشی از هم‌ذات‌پنداری با شخصیت اصلی ماجرا: شخصیتی که نمادی از همه‌ی ماهایی‌ست که در کشاکش رنج هرروزه‌ی زنده‌مانی، دائماً با چالش‌های سهم‌گین اخلاقی در مواجهه با قدرت‌مندان و ثروت‌مندان روبه‌رو می‌شویم.

مهران مدیری دیگر آن طنزپردازی نیست که می‌شناختیم: تطور او از «پاورچین» به«هیولا»، تحول او از کارگردانی‌ست که می‌کوشید مردم را بخنداند و برخی از مشکلات رفتارشان را به‌آن‌ها گوش‌زد کند، به‌اندیش‌مند خشم‌گینی که از مناسبات جاری این کشور ناراضی‌ست، و دیگر توان خنداندن ندارد؛ زیرا اوضاع آن‌چنان بحرانی و حاد شده‌است، که دیگر توانی برای خندیدن وجود ندارد، و مقصر این دل‌مُردگی هم مردمی نیستند که حتا آن‌چه معایب اخلاقی‌شان به‌نظر می‌رسد نیز، در واقع دست‌وپازدن‌شان برای زنده‌ماندن و ادامه‌دادن زندگی در شرایطی‌ست که بدی از هر سو احاطه‌ی‌شان کرده‌است. او احتمالاً بهترین تصویرگر طنز سیاه در تاریخ ایران است؛ نمایش‌دهنده‌ی پوچی و نومیدی، که حاصل حکم‌رانی منطق نولیبرال بر این سرزمین و، البته، جهان است.

ما به‌زودی به‌طور کامل در نظام جهانی ادغام می‌شویم؛ ورود سیل‌آسای سرمایه‌های خارجی به‌کشوری که منابع طبیعی فراوان، حکم‌رانی تقریباً باثبات، ارزان‌ترین کارگران تحصیل‌کرده‌ی دنیا (با ۱۰۰ دلار دست‌مزد ماهانه)، سامانه‌های ارتباطی قابل‌قبول، و موقعیت ژئواستراتژیک مناسبی با دست‌رسی به‌آب‌های آزاد دارد و، در یک‌کلام، سخت‌افزار آن آماده‌ی نصب نرم‌افزارهای مربوط است، ته‌مانده‌های نظام هنجاری مبتنی بر سنت را خواهدزدود؛ همان نظام هنجاری که با بی‌خِرَدی حکام و خیانت متولیان به‌ارزش‌های دینی دچار لطمات جبران‌ناپذیر شد، و سیلاب سرمایه‌ی خارجی باقی‌مانده‌ی آن را هم دود می‌کند و به‌هوا می‌فرستد.

در این شرایط، ملت هیچ‌گاه این فرصت را نیافته‌است که خود را با اوضاع جدید تطبیق دهد، و نظام سیاسی هم توان و قصد استقرار یک‌نظام هنجاری مبتنی بر عقلانیت را هرگز نداشته‌است؛ به‌همین خاطر، جامعه به‌انبوهی از فردهای منزوی خُرد می‌شود که هیچ پیوند مشترکی به‌جز بنیادین‌ترین روابط خانوادگی آن‌ها را به‌یک‌دیگر نمی‌چسباند، و ناملایمات اقتصادی هم هرگونه چشم‌انداز روشنی را از پیش چشمانش ربوده: برای همین هم، مردمان در تخاصمی ابدی با یک‌دیگر به‌سر می‌برند؛ زیرا در فقدان هرگونه اعتباریات عقلانی، این ضرورت بقاء است که پی‌جویی نفع شخصی را به‌هر وسیله‌ای توجیه می‌کند.

«هیولا» روایتی تصویری از این فروپاشی جمعی‌ست؛ نمایشی از تبدیل آدم‌های شریف، در کشاکش رنج، به«هیولا»هایی هول‌ناک: در اثرپذیری قابل‌پذیرشی از سریال «برکینگ‌بَد»، احتمالاً این معلم شیمی درست‌کار هم، که در تِم یک‌آدم تنها که بار زمانه را بر دوش می‌کشد با آثار قبلی مدیری هم‌پوشی دارد، به‌شخصیتی دیگر بدل می‌شود؛ شخصیتی که هیچ نسبتی با آن درست‌کار معصوم ندارد. این، آینده‌ی محتوم ماست.

درباره‌ی «عصر جدید»: تأمل راجع به‌جمهوری جدید اسلامی

مهم‌ترین برنامه‌ی تلویزیونی تاریخ جمهوری‌اسلامی، بدون کم‌ترین تردیدی، «عصر جدید» است، که با این حجم از اثرگذاری و اهمیت، تصمیم‌گیری درباره‌ی آن نمی‌تواند در حد یک‌شبکه‌ی تلویزیون صورت گرفته‌باشد: نمایش استعدادیابی تلویزیون نظام، که تمام اجزاء بصری‌اش، طابق‌النعل بالنعل، همان جزئیات برنامه‌ی آمریکایی استعدادیابی‌ست؛ از نماد ردّ شرکت‌کنندگان، تا اندیشه‌ای که به‌دنبال ترویج آن است: این‌که اگر بخواهی می‌توانی. از بومی‌سازی مجری - تهیه‌کننده‌اش (علی‌خانی) بگذریم؛ از بنجل‌بودن و بی‌ربط‌بودن داورانش هم صرف‌نظر کنیم که قاعدتاً یا باید چهره‌هایی پُرطرف‌دار باشند، و یا تهیه‌کنندگانی که می‌توانند با سرمایه‌گذاری بر ستاره‌های این‌قبیل برنامه‌ها، زمینه‌ی گردش چرخ صنعت سرگرمی را فراهم کنند: «عصر جدید (یا ایرانْز گات‌تلنت)»، عیناً مشابه همان شوی استعدادیابی مرسوم در مرکز این نمایش‌ها — آمریکای جهان‌خوار، این شیطان بزرگ و تک‌نماد استکبار بین‌المللی و امپریالیسم جهانی — است، و اجرای این نمایش در شبکه‌ای که مدیرش پیش‌تر یک‌مسئول یکی از مهم‌ترین نهادهای شبه‌نظامی ایران بوده‌است، دلالتِ حتا روشن‌تری بر تحقق کامل دگرگونی بنیادین گفت‌مان نظام دارد؛ تبدّلی از آن‌چه پیش‌ترها ترویج می‌شد و تمامی برنامه‌های تلویزیونی حول آن می‌گشت، که مشتمل بر تعاون و دیگردوستی و فداکاری بود، به‌سود فردگرایی نهادینه‌ای که در ذات این جنس برنامه‌هاست: موفق شو؛ به‌هر قیمتی ـــ چنان‌که شعار «عصر جدید» است: «عصری برای تو!».

نمونه‌های آمریکایی نمایش‌های استعدادیابی، که اساساً مولِد این‌قبیل نمایش‌ها همان آمریکای جهان‌خوار است، مبتنی بر ترویج این ادعا و جاانداختن آن به‌عنوان یک‌باور است که: «اگر بخواهی می‌توانی به‌آن‌چه دوست داری دست یابی»؛ بدون آن‌که هیچ‌یک از مناسبات اجتماعی اثری بر این موضوع بتوانند بر جای بگذارند. به‌علاوه، این برنامه‌ها به‌نوعی به‌کار خلق ستاره‌های جدید هم می‌آیند؛ کارخانه‌ای برای تولید چهره‌های نویی که جای‌گزین ستاره‌های کنونی می‌شوند، تا صنعت سرگرمی مداوماً نو شود و سرگرم‌کننده بماند ـــ برای همین هم شخصی مانند سایمِن کاوِل، یکی از سرمایه‌گذاران قدرت‌مند صنعت سرگرمی، نفر اصلی این‌جنس برنامه‌ها در ایالات‌متحد و بریتانیاست. اما گذشته از سویه‌ی کسب‌وکاری این برنامه‌ها، که در ایران تنها به‌کار درآمدزایی صداوسیما از محل حمایت مالی بزرگ‌ترین شرکت پرداخت الکترونیک این مملکت می‌آید، وجه فرهنگی این مسابقه قابل‌ملاحظه است.

می‌توان وارسی کرد که آیا ایالات‌متحد در ترویج این ایده راست‌گو هست یا نه؛ به‌بیان دیگر، بررسی آمار و مستندات می‌تواند صحت و یا سُقم هم‌نوایی سخت‌افزارهای جامعه‌ی آمریکا را با نرم‌افزاری که مدعی‌اش هستند نشان دهد ـــ به‌علاوه، حتا این هم قابل تحلیل است که در صورت عدم‌تطابق سخت‌افزارها و نرم‌افزار ادعایی، چرا این‌قدر دوست دارند «رؤیای آمریکایی» را ترویج کنند: آیا می‌خواهند همه بیش‌تر و بهتر کار کنند، بی آن‌که این سخت‌کوشی و خوب‌کارکردن پاداشی به‌دنبال داشته‌باشد، و سود کارها به‌جیب ثروت‌مندان برود؟ یا این‌که به‌این نتیجه رسیده‌اند دست‌شُستن از ترویج این ایده می‌تواند موجب کژکاری جامعه شود، و رشد قدرت سخت و نرم‌شان را معوق کند؟ بحث در این رابطه را به‌فرصت دیگری وامی‌گذارم؛ با این حال، از آمریکا که بگذریم، ترویج ایده‌ای که اصالتاً متعلق به‌کشوری دیگر، با مختصات ویژه‌ی خود است، می‌تواند پِی‌آمدهای پیش‌بینی‌ناپذیری به‌دنبال بیاورَد: از جمله این‌که، مطابق مطالعه‌ی کلاسیک رابرت مِرتون، جامعه‌شناس بزرگ آمریکایی، رواج این ایده که می‌توانی موفق باشی، چنان‌چه با موانع ساختاری جامعه روبه‌رو شود، زمینه‌ی افزایش ارتکاب جرم و انحراف را فراهم می‌کند؛ یعنی افراد جامعه، که این ایده را پذیرفته‌اند ولی با انواع موانعی مواجه‌اند که درباره‌ی این مملکت نیک از آن آگاهی داریم، ممکن است برای دست‌یابی به‌اهداف دل‌خواه‌شان همه‌چیز را زیر پا بگذارند.

ظاهراً نظام، و یا برخی از ارکان تصمیم‌گیرنده‌ی آن، موقع رونوشت‌برداری برای تولید «عصر جدید / ایرانز گات‌تلنت»، کوشیده‌اند پِی‌آمدهای برگزاری آن را مدیریت کنند: یکی از کارشناسان رسانه‌ای مورد وثوق را، که تحصیل‌کرده‌ی دانش‌گاه تولید مدیر برای نظام است، و مدرس دانش‌گاه صداوسیما هم هست، در جمع داوران گذارده‌اند، تا افسار کار از دست نرود (اثرگذاری انکارناپذیر حسینی بر تصمیمات دیگران، به‌ویژه عظیمی‌نژاد و حیایی، مؤید این ادعاست). با این حال، با این کارها نمی‌توان این پِی‌آمدهای عمدتاً ناخواسته را مدیریت کرد؛ ذات این برنامه مشوق فردگرایی‌ست، و وضعیت این موضوع را در جامعه‌ی ازهم‌گسخته‌ی ایران تشدید خواهدکرد ـــ لذا بعید نیست همان‌گونه که خاطرنشان کردم، پخش این برنامه افزایشی در نرخ ارتکاب جرایم را موجب شود. گذشته از این‌ها البته، نکته‌ی مهم دیگر این است: وقتی در برنامه‌ای چنین بزرگ و اثرگذار، صراحتاً به‌مردم می‌گویند خودتان تلاش کنید تا موفق شوید، به‌طور ضمنی دارند می‌گویند ما (= دولت به‌معنی اعم و/یا اخص) مسئولیتی در این رابطه نداریم؛ هرکس موفق می‌شود و یا نمی‌شود، تنها خودش تلاش کرده و یا نکرده ـــ در واقع، مغز این ایده آن است که دولت و یا سخت‌افزارهای اجتماعی هیچ نقشی در پیروزی و یا شکست افراد ندارند: در حالی که این ساختار اساساً چنان قدرت تعیین‌کننده‌ای در کام‌یابی و یا ناکامی مردمان دارند، که أظهر من‌الشمس است؛ بدین‌ترتیب، انکار این نقش، در راستای سیاست‌زدایی از جامعه هم هست، که می‌کوشد همه‌ی تلاش‌های «افراد» (و نه «ملت») را به‌رقابت با یک‌دیگر برای پیروزی در بازار هدایت کند؛ نه هم‌کاری و ازخودگذشتگی برای اثرگذاری بر مناسبات قدرت، با هدف عادلانه‌ساختن آن: اصلاً مناسبات اجتماعی اثرگذاری‌ای ندارند که بخواهند عادلانه و یا ناعادلانه باشند!

وقتی فرآیند خصوصی‌سازی و اختصاصی‌سازی با این قوت و شدت در تمام تاریخ جمهوری‌اسلامی پس از پایان جنگ، فارغ از دولت‌هایی که سر کار بوده‌اند، جریان داشته‌است و، حتا، دولتی چون دولت احمدی‌نژاد اصولاً مبدع ترکیب ویژه‌ی عوام‌فریبی و نولیبرالیسم اقتصادی بوده‌است، که توانست با شعار حمایت از تهی‌دستان چندین‌مرحله شوک‌درمانی را با هدایت بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول به‌اجراء دربیاورد، و به‌نوبه‌ی خود موجد طبقه‌ی نوکیسه‌ی جدیدی از رانت‌خواران و ابرسرمایه‌داران (متشکل از همه‌ی جناح‌های قدرت‌مند نظام) شد که نوشتن درباره‌اش حوصله و فرصت دیگری می‌طلبد، در آستانه‌ی انضمام کامل ایران به‌نظام جهانی، که وفور سخت‌افزارهایی چون «مال»های فزاینده پیش‌درآمد آن است، و با هجوم سوداگران بیگانه در هم‌کاری تام‌وتمام با غارت‌گران منابع عمومی و ملی تکمیل خواهدشد، لازم است این پیام به‌عموم منتقل شود که دیگر خبری از جمهوری قدیم اسلامی نیست، که ادعای حکومت پابرهنه‌ها و مستضعفان و کوخ‌نشینان را داشت و، اگرچه در پس‌پرده همواره مشغول پوست‌اندازی بود، مدام می‌کوشید دست‌کم ظاهر را نگاه دارد؛ در «عصر جدید»، تولد جمهوری جدید اسلامی جشن گرفته می‌شود: شرکت سهامی‌خاصی که در تملک سفره‌داران انقلاب است؛ شرکتی که قدرت را در اختیار دارد، ولی هیچ مسئولیتی در قبال جامعه ندارد و نمی‌خواهد هم داشته‌باشد؛ شرکتی که می‌تواند حتا اعتراض‌ها به‌نظام را نیز مدیریت کند.

به‌بهانه‌ی سیل: درباره‌ی تُف‌مالی

درباره‌ی سیل فراوان نوشته‌اند؛ انواع خبرها و تحلیل‌ها، درباره‌ی علل بروز سیل و تعلل مسئولان و به‌جان هم افتادن این و آن درباره‌ی این‌که مقصر کی‌ست و چه باید کرد و چه نباید کرد و غیر ذالک، هر ثانیه منتشر می‌شود و چونان سیلی پُرشتاب می‌آید و می‌رود. واکنش‌های احساسی و هیجان‌زده البته طبیعی‌ست؛ آدمی‌ست و طبیعتاً می‌ترسد و به‌همه‌چیز چنگ می‌زند و مدام حرف می‌زند، ولی انتظاری که همه‌جا وجود دارد این است که با گذر از زمان فاجعه، به‌گذشته بنگریم و برای آینده درس بگیریم: انتظاری که برای ایرانِ امروز، فارغ از حکومتی که در آن بر سر کار است، تقریباً بی‌معناست.

به‌دلایل گوناگونی که تفصیل آن از حوصله‌ی این مقال خارج است، در این روزگار عُسرت ملی، تقریباً هیچ ربطی میان اندیشه‌ی ایرانی و واقعیت وجود ندارد؛ هیچ گروه و دسته‌ای امکان تشخیص مسئله، تفکیک مسائل اصلی از فرعی، ارائه‌ی راه‌کار عملی، و اجرای راه‌حل برای حل‌وفصل مسئله را ندارد. از حمله‌ی مغول بدین‌سو، اندیشه‌ی ایرانی از کنش ملی گسسته شده‌است؛ تک‌مضراب اندیشه‌ورزیِ واقعی، انقلاب مشروطه، که تقریباً همه‌ی آدم‌های اصلی‌اش دقیقاً می‌دانستند اوضاع از چه‌قرار است و به‌چه‌مسائلی باید بپردازند و چه باید بکنند، استثنائی‌ست که برخورد بی‌واسطه با جهان واقعی در شرایطی تَکین و طولانی‌مدت سبب‌ساز بروز آن شد، ولی ریشه‌ی سترگ تاریخ بی‌ربطی عقل و عمل آن‌چنان کهن و قدرت‌مند بود، که آتش آن هم دیری نپایید و بی‌درنگ خاموش شد.

نتیجه‌ی این وضعیت در همه‌ی اجزاء کشور به‌روشنی دیده می‌شود: پدران باستانی ما می‌دانستند بند و پُل را چگونه بسازند، نه چون نابغه بودند یا این‌که «ایرونی‌ها باهوش‌ترین ملت دنیا هستن!»؛ فقط بدین‌خاطر که واقعی فکر می‌کردند، و می‌دانستند واقعیت چی‌ست و مسئله‌ی‌شان کدام است و برای حل مسئله‌ی‌شان چه باید بکنند، ولی ما، حتا این موضوع ساده را نمی‌دانیم که باید خط‌آهن را چگونه بسازیم که بعداً ناگزیر از تخریبش، آن هم با شعارهای پُرطمطراق نظامی، نشویم. پدران باستانی ما مبتکر بومی‌ترین و بهینه‌ترین و اصولی‌ترین شیوه‌ی مدیریت منابع آب ـــ قنات ـــ بودند، تا هم کم‌آبیِ دیرینه‌ی ایران را درمان کنند، هم از خطر سیل در امان بمانند، و هم آبِ سیل را هرز ندهند؛ در مقابل، ما نمی‌دانیم چرا باید سد بسازیم، چرا نباید سد بسازیم، و چگونه می‌توانیم حتا از سیل هم استفاده‌ی بهینه‌ای کنیم: چون ارتباط اندیشه‌ی‌مان، اگر چیزی مانده‌باشد، با واقعیت قطع شده‌است. تمام اجزاء معماری گذشته‌ی ایران کاملاً مطابق با طبیعت آن بوده‌است؛ در مقابل، هیچ‌یک از اجزاء معماری امروز ایران هیچ تطبیقی با واقعیت زیست‌محیطی آن ندارد: روشن است چرا ـــ نمی‌دانیم واقعیت چی‌ست و، از این رو، متأثر از هر چیز غیرواقعی، از جمله مُدهای روز، عمل می‌کنیم.

وقتی ربطی میان اندیشه و واقعیت وجود نداشته‌باشد، هر چیزی می‌تواند انسان را وادار کند دست به‌عملی بزند: در این شرایط، ذهنیت فردی و جمعی بشر ایرانی چونان اسفنجی عمل می‌کند که هر چیزی را به‌خود جذب می‌کند، و سرگشته میان آب‌های خروشان غوطه می‌خورد؛ نه این‌که هم‌چون یک‌صافی سَره را از ناسَره بازشناسد و دست به‌تفکیک بزند. از بسیاری از علوم و فنون اطلاعی سردستی داریم، در حالی که نمی‌دانیم به‌چه‌کارمان می‌آید؛ تماماً به‌دنبال آن هستیم که از زیر کار دربرویم و حرف‌های قشنگ بزنیم، چون نمی‌دانیم اوضاع از چه‌قرار است؛ از همه بدتر، به‌جای برساختن و احترام به‌مناسبات عقلانی، که فایده‌ی آن به‌عموم برسد، دائماً به‌دنبال آن هستیم که مناسبات غریزی ـــ پول‌پرستی، فامیل‌بازی، رفاقت و... ـــ را که در زیرین‌ترین سطوح آگاهی انسانی‌ست، و به‌واسطه‌ی ربط وثیق آن با مسئله‌ی بقاء، اساساً نمی‌تواند مورد غفلت قرار گیرد، بر همه‌ی امورِ باربط و بی‌ربط حکم‌فرما کنیم: در حالی که این مناسبات جای خود را دارند و اگر در جاهای دیگر سَرَک بکِشند، فاجعه به‌بار می‌آید. یک‌بار یکی از استادان دانش‌کده‌ی مدیریت دانش‌گاه صنعتی شریف، که مدتی را در کنارش بودم و با او کار می‌کردم و از او یاد می‌گرفتم، می‌گفت اکثریت مردم ایران «عوام»اند؛ در توضیح این مفهوم، می‌توانم بگویم که «اصلاً در باغ نیستند».

کل این فرآیند پوچ، یک‌نام دارد: تُف‌مالی؛ کاری که هر لحظه بِدان مشغول‌ایم: از بالا تا پایین کشور، مشغول تُف‌مالی هستیم؛ به‌عبارت دیگر، هیچ کاری را درست انجام نمی‌دهیم، و فقط به‌دنبال سرهم‌بندی به‌هر ترتیبی هستیم. خبرگزاری‌های اصلاح‌طلب با افتخار گزارش می‌کنند معاون‌اول رییس‌جمهور شب را برای مدیریت بحران در دفترش می‌گذراند؛ آن‌ها حتا نمی‌توانند تصور کنند که خوب‌کارکردن در چنین سِمَتی، در شرایط معمول هم، مستلزم کار شبانه‌روزی‌ست. عالی‌ترین مقام اجرایی کشور، بعد از گذشت چند روز از وقوع بحران، تازه تصمیم می‌گیرد از تعطیلات شاهانه‌اش دست بکشد و، با خوش‌خیالی تمام، جلسه‌ی نمایشی‌ای برای مدیریت بحران تشکیل دهد. عضو شورای شهر نشر اکاذیب می‌کند؛ بدون آن‌که درکی از تبعات آن داشته‌باشد. شهرداری تهران کمیته‌ی رنگ‌آمیزی خیابان‌های شهر را تشکیل می‌دهد؛ ولی اکنون که در معرض تهدید قرار گرفته‌ایم، روشن است هیچ تدبیری از پیش وجود نداشته‌است. تقریباً هیچ اصلاحی پی‌گیری نمی‌شود؛ اساساً هیچ‌چیزی جز منافع کوتاه‌مدت فردی مورد پی‌گیری قرار نمی‌گیرد: ردّ تُف‌مالی را تا هرجایی می‌توانید ببینید؛ از نام‌گذاری‌های آشفته‌ی کودکانِ تازه‌متولد، تا سامانه‌ی آماری قوه‌ی قضاییه، که تنها مرجع ارزیابی قضات دادگستری‌ست، و آن‌ها را صرفاً بر مبنای تعداد آراء صادره در هر ماه ارزش‌گذاری می‌کند ـــ یعنی هرقدر تعداد آراء خروجی از تعداد پرونده‌های ورودی بیش‌تر باشد، آن قاضی بیش‌تر تشویق می‌شود؛ اگر تعداد ورودی از خروجی پیشی بگیرد هم، توبیخ در انتظار قاضی بخت‌برگشته‌ای‌ست که به‌دنبال تأمل و عدالت در صدور حکم بوده‌است: تُف‌مالی راستین؛ بزن بره!

این ساختارِ درمانده‌ی تاریخی، چگونه می‌تواند بهتر شود؟ واقعیت آن است که حتا نمی‌دانم این ساختار را درست درک می‌کنم یا خیر؛ تا چه‌رسد به‌این‌که بتوانم درباره‌ی درمانش قلم‌فرسایی کنم. به‌قول سیدجواد طباطبایی، حتا به‌مقدمات درک مسئله هم نزدیک نشده‌ایم که بتوانیم درباره‌اش پرسش مطرح کنیم؛ سال‌های سال باید بگذرد تا مسئله‌ی ایران را درک، و برای آن راه‌کار خلق کنیم ـــ تا آن روز، که بعید است زنده باشم و آن را ببینم، تنها می‌توان نفس کشید؛ بی آن‌که این تنفس معنای وثیقی جز ارزش برای عزیزان داشته‌باشد.

«ارباب خودم چرا نمی‌خندی؟»: ذکر ۹۷، در آستانه‌ی ۹۸؛ یا: «ای سال برنگردی، بری دیگه برنگردی!» و، البته، «در سایه‌ی ایزد تبارک، عید همگی بُوَد مبارک»!

یک‌سال دیگر هم از عمر ما گذشت ـــ و عجب سالی بود؛ چونان فیلم پُر از حادثه‌ای که روی دور تند گذاشته‌باشی.

خدابیامرز مرتضا احمدی می‌خواند: «سالی که گذشت، سال بد بود...»؛ بد که نه، ولی سخت بود ـــ آن‌طور که یادم می‌آید، یک‌اسباب‌کشی، کار در چهار شرکت متفاوت، که از دوتا خواسته و از یکی ناخواسته بیرون آمدم، به‌هم‌راه کاهش وزنی ۱۶کیلویی، علاوه بر گرفتارشدن در دانش‌گاه مادر مملکت، زمین‌خوردن در کوه و درگیری یک‌ماهه با درد زانو و راه‌نرفتن و سخت‌راه‌رفتن و، البته، ازدست‌دادن «بابایی»، با آن درگذشت ناگهانی و تشییع غریبانه‌ی پیکر نحیفی که فشار احیاء را هم از سر گذرانده‌بود، از مهم‌ترین اتفاقات سال ۹۷ بودند (طبعاً خروج آمریکا از برجام و چهاربرابرشدن ارزش ریالی دلار و کاهش شدید قدرت خریدمان هم بود، که هم‌چنان هم هست، و ظاهراً کاری‌ش هم نمی‌توان کرد).

یادم هست که در پایان سال ۹۶، که چشم‌انداز کار در شرکتی نام‌دار پیش رویم بود، سری پرشور و کلی برنامه‌ریزی برای این سال تازه داشتم؛ در حالی که همه‌ی برنامه‌ریزی‌ها در واقع باد هوا بود: آدم نمی‌داند چه می‌شود و، ای‌بسا، بهتر است چندان دل‌مشغول برنامه‌ریزی نباشد. در این سال، تلاش‌هایی را شروع کردیم، و الآن که واقعی‌تر فکر می‌کنم، می‌بینم این تلاش‌ها عملاً پیش‌بینی‌ناپذیر بودند؛ لذا تصمیم دارم کارم را بکنم، یادگیری‌ام را دنبال کنم، و افقی هم برای خودم ترسیم نکنم؛ مانند سلحشور «یوجیمبو»، که تمام ماجراهای بعدی زندگی‌اش در صحنه‌ی نخست فیلم رقم خورد: در جاده و بر سر یک‌دوراهی، چوبی را به‌هوا انداخت، و به‌مسیری رفت که چوبِ بر زمین افتاده نشان می‌داد.

چیزهای خوبی یاد گرفتم: از جمله این‌که خیلی‌ها در این مملکت اصلاً کار نمی‌کنند؛ اگرچه رسماً شاغل‌اند (حتا در مورد بسیاری از کسانی که تحصیل‌کرده‌اند و دنبال کار می‌گردند می‌توان گفت درک روشنی از این‌که «کار» چی‌ست ندارند). معنای واقعی کار نزد بسیاری از افراد شناخته نیست: دقت، سرعت، کیفیت، تمرکز، و شدت؛ مفاهیمی نیستند که اثری بر کار بگذارند. این برای من یک‌پیام دارد: به‌پِی‌رَوی از سنت حسنه‌ی ایرانی، خیلی نباید زندگی را جدی گرفت. جدی‌گرفتن زندگی، دست‌کم آن‌طور که من بِدان باور دارم (داشتم؟)، موجب می‌شود هر روز چندتار موی بیش‌تری را سفید کنی یا از دست بدهی.

دوست دارم سال ۹۸، که همه‌ی قرائن حاکی از سختی بیش‌تر آن نسبت به‌سالی که گذشت هستند، همه‌ی برآوردها و تحلیل‌ها را به‌چیزهایی آب‌دوغ‌خیاری تبدیل کند، و سال خوبی برای همه‌ی مردمان ایران باشد؛ آرزو می‌کنم پُر از رخ‌دادهای خواستنی و شیرین، پُر از پول، پُر از خوشی و خرّمی، پُر از باهم‌بودن و عشق‌ورزیدن و خوب‌کارکردن و کارِ خوب‌کردن باشد: سال صلح، سال آشتی، سال آزادی، سال استقلال، سال بزرگ‌شدن و جدی‌گرفته‌شدن ملت ایران، سال خوش‌حالی، سال عافیت و بِهْ‌روزی و تن‌درستی. سالی که با فاصله‌ی نزدیکی از ولادت یگانه‌مرد تاریخ، مولای متقیان، امیر مؤمنان، بزرگِ عاشقان، مقتدای عارفان، و مرشد حق‌جویان و عدالت‌طلبان آغاز می‌شود، باید سال خوبی باشد!

سال تازه سلام؛ برای‌مان خوبی و خوشی بیاور...

درباره‌ی جامعه‌ی نمایش، عشقِ پشت‌صحنه، و چیزهای دیگر

زندگی چنان آکنده از نمایش است که گاه خنده‌دار می‌شود: در واقع امر، همه در این اَبَرنمایش مشغول بازی هستیم؛ با این حال، بیش‌ترمان نمایش را چنان جدی می‌گیریم که، اولاً یادمان می‌رود نمایش است، ثانیاً آن را به‌جای واقعیتی می‌گیریم که در پشت‌صحنه جریان دارد.

دنبال شعاردادن نیستم؛ یک‌لحظه از مناسبات روزمره بیرون بیایید، تا به‌روشنی ببینید همگی‌مان نقشی را عهده‌دار هستیم: کارگر، کارمند، مدیر، بقّال، نجّار، رنگ‌مال (افغان‌ها این واژه‌ی درست را برای نقّاش ساخت‌مانی به‌کار می‌برند)؛ بازی‌گران نمایشی که در آن موجودیتی داستانی به‌نام پول را، که تنها در اذهان ما بازی‌گران نمایش جان می‌گیرد، با هم دادوستد می‌کنند.

به‌جز عشق، این عالی‌ترین صورت محبت انسانی، که فارق انسان و دیگر موجودات است، تمامی دیگر تعامل‌های انسانی چونان بازی‌های نمایشی‌ست که ذکرش رفت: حتا رفت‌وآمدِ مثلاً صمیمانه‌ای که در روزهای آتی درگیرش خواهیم‌شد، نوعاً متأثر از دادوستدی ناپیداست، که گذر ایام هستی و چیستی‌اش را پوشانده‌است.

حتا اگر بگویم الزام عرف‌های ناشی از اخلاق اجتماعی‌ست نیز، مدعای اخیر کماکان پابرجاست: مگر این عرف‌ها چیزی جز تنسیق ذره‌ذره‌ی دادوستدهای جاری برای صیانت از نظم و تعادل جامعه در گذر سالیان هستند؟ اخلاق، صرف‌نظر از تأملات فلسفی، که در جای خود بِدان خواهم‌پرداخت، چیزی جز این است؟

آن واقعیتی که پشت‌صحنه جاری‌ست، همین عشق‌ورزی‌ست: گاهی چنان در نمایش پوچ زندگی روزمره غرق می‌شویم، که یادمان می‌رود برای محبت‌کردن به‌آن‌ها که دوست‌شان داریم به‌دنیا آمده‌ایم؛ برای دوست‌داشتن و دوست‌داشته‌شدن و، البته، برای جنگیدن بر سر آن‌ها که دوست‌شان داریم.

مشکل این‌جاست که عمر نمایش خیلی طولانی‌ست؛ آن‌قدر که نمی‌توان تشخیص داد واقعاً نمایش است، یا این‌که واقعیت وجودی آدمی‌زاد همین است: گویی نقش‌ها در وجودمان حک شده‌باشند. دیوانگی آن است که عملاً نمایش را انکار کنی؛ بدترین پی‌آمد این انکار، این است که خودْ موجب و موجد نمایشی دیگر خواهی‌شد.

حقیقت آن است که بهشت/جهنم، بر فرض وجود، می‌باید تهی از هرگونه نمایشی باشد؛ وگرنه آن هم وهمی‌ست در میان همه‌ی اوهام دیگر، با این تفاوت که اجباراً تا ابد به‌درازا می‌کشد.

تأملات بلندبلند: تلاش برای خروج از بحران

آدمی‌زاد در هر لحظه باید تصمیم بگیرد؛ در واقع، زندگی آدمی از مجموعه‌تصمیماتی پی‌درپی تشکیل شده‌است: یک‌تصمیم را که می‌گیری، تصمیم بعدی پشت‌بندش منتظر گرفته‌شدن است، و در عین حال از تصمیمی که گرفته‌ای متأثر شده‌است؛ به‌همین ترتیب، هر لحظه در حال گرفتن تصمیمی هستیم، که متدرجاً تصمیم‌های بعدی‌مان را هم شکل می‌دهد ـــ بنای زندگی‌مان را تصمیماتی می‌سازند که پشت‌هم می‌گیریم؛ ساخت‌مانی که پِی‌اش را تصمیمات پدران و مادران و گذشتگان‌مان ریخته‌است.

اگر تصمیمات‌مان را خودمان می‌گرفتیم و هیچ‌یک از آن‌ها اثری بر دیگران هم باقی نمی‌گذاشت، زندگی می‌توانست پدیده‌ی لذت‌بخشی باشد: البته در صورتی که می‌توانستیم مطمئن باشیم هریک از تصمیمات را واقعاً خودمان گرفته‌ایم، و آزاد می‌بودیم که ساخت‌مان را هرچندبار ویران کنیم؛ بی آن‌که آسیبی را متوجه کسی کنیم. مشکل این است که این‌طور نیست: نه‌تنها هیچ‌یک از تصمیمات‌مان را خودمان نمی‌گیریم، چون اصلاً نمی‌توان فهمید خود یعنی چه، بلکه همه‌ی تصمیمات‌مان به‌نحوی از دیگران تأثیر می‌پذیرد، و بدتر این‌که بر دیگران، هرقدر نزدیک‌تر باشند، اثرات ماندگارتری بر جای می‌گذارد.

هر حرفی که می‌زنیم یا نمی‌زنیم، و هر رفتاری که می‌کنیم یا نمی‌کنیم، دیگرانی را متأثر می‌کند؛ مانند سنگ‌هایی هستیم که در مسیر حرکت رودخانه به‌هم برخورد می‌کنیم: ترک می‌خوریم، می‌شکنیم، ذراتی را از دست می‌دهیم، شاید ذراتی به‌مان بچسبد و، البته، صیقل می‌خوریم. این فرآیند، چه از آن آگاه باشیم و چه نه، هر ثانیه دارد روی می‌دهد؛ هرقدر از آن آگاه‌تر شویم، هر ضربه‌ای که می‌خوریم بیش‌تر تکان‌مان می‌دهد ـــ بیش‌تر از آن، این آگاهی دچار سرگیجه‌ی‌مان می‌کند که چقدر هر رفتار کوچک‌مان می‌تواند بر دیگرانی، دور یا نزدیک، الآن یا فردا یا فرداها، اثرات سنگینی بر جای بگذارد.

تأمل در این فرآیند، هرقدر بیش‌تر و عمیق‌تر صورت گیرد، آدمی را بیش‌تر مضطرب می‌کند؛ تا بِدان‌جا که ممکن است به‌وسواس بیانجامد: حتا اگر همه‌ی رفتارهایت را دقیقاً سبک‌سنگین کرده‌باشی، مدام از خودت می‌پرسی نکند کار درستی انجام نداده‌باشی؟ نکند زندگی کسی را، به‌اشتباه، به‌ناحق، تحت‌تأثیر قرار داده‌باشی؟ هیچ‌وقت مطمئن نیستی تصمیمی که گرفته‌ای درست بوده‌است؛ از آن بدتر این‌که هیچ‌وقت نمی‌توانی مطمئن باشی تصمیمی را که مسئولیت‌هایش پای توست خودت گرفته‌ای: معلم هستی و به‌دانش‌آموزت فشار می‌آوری درس بخواند؛ از کجا مطمئن هستی که این فشارْ خیرخواهانه است؟ از کجا یقین داری که ـــ مثلاً ـــ به‌هر دلیلی به‌او حسادت نمی‌کنی؟ از کجا شک نداری که از او متنفر نیستی؟ از کجا اعماق ذهنت را کنکاش کرده‌ای و فهمیده‌ای که یقیناً می‌خواهی پیروز شود؟ چطور می‌شود این‌ها را فهمید؟ هیچ شناختی از خودمان نداریم؛ شاید اصلاً نمی‌توانیم داشته‌باشیم.

در میان انبوه انسان‌هایی که می‌آیند و می‌روند، احتمالاً عده‌ی پُرشماری اساساً به‌این پرسش‌ها فکر نمی‌کنند؛ از آن عده‌ی اندکی که بدشانسی می‌آورند و با این مسائل برخورد می‌کنند، انگشت‌شمارانی که روان‌شان از هم گسیخته نمی‌شود، به‌مقام «فیلسوف» نائل می‌آیند. اخلاق، کوشش انسانی سازمان‌یافته‌ای برای برون‌رفت از وضعیت بحرانی‌ای‌ست که کوشیدم شمّه‌ای از آن را به‌تصویر بکشم؛ در سوی دیگر ماجرا، قصه‌ای‌ست که درون‌مایه‌ای فرابشری را برای معنابخشی به‌این ماجرای دل‌هُره‌آور ادعا می‌کند، و تکلیف وسواس تصمیم‌گیری را یک‌سره می‌کند: دین.

دین، نوعاً، تأمل درباره‌ی این زنجیره‌ی پایان‌ناپذیر تصمیمات را برعهده می‌گیرد و، در مقابل، آرامش را به‌انسان هدیه می‌کند: موجودیت محوری دین ـــ خدا ـــ می‌گوید کاری به‌این‌ها نداشته‌باش؛ فقط آن‌چه به‌تو گفته‌ام انجام بده، مابقی‌اش را به‌عهده‌ی من بگذار. گوهر دین، ماجرای موسا و هم‌راهش (صلوات‌الله علی نبینا و آله و علیهما) است، که در آیات ۶۰ تا ۸۲ سوره‌ی مبارک کهف بیان شده‌است؛ همان کارهای غیرقابل‌انتظاری که هم‌راهش انجام می‌دهد، و از موسا می‌خواهد سکوت کند، و تنها او را هم‌راهی کند. موسا، به‌عنوان یک‌گونه‌ی انسان، مدام درباره‌ی کارهای پیش‌بینی‌ناپذیر هم‌راهش می‌پرسد؛ تا بِدان‌جا که آرامش ایمان از دستش می‌رود، و توفیق هم‌راهی با مرد، که گفته‌اند «خضر» است، از او سلب می‌شود.

جالب است که دینْ سکوت مطلق از انسان طلب نمی‌کند؛ ابراهیم (صلوات‌الله علی نبینا و آله و علیه)، پیام‌بری که درباره‌اش بیش‌تر خواهم‌نوشت، مدام در حال تردید است: از ستاره به‌ماه، از ماه به‌خورشید و، حتا، وقتی بُت‌ها را می‌شکند، ای‌بسا می‌خواهد بداند واقعاً در آن پاره‌های سنگی اثری از حقیقت هست؟ او حتا وقتی در معاد تردید می‌کند به‌دنبال پاسخ است تا، به‌قول خودش، «قلبش مطمئن شود»؛ در عالی‌ترین درجات ایمان، تفاوت مواجهه‌ی موسا و ابراهیم با امر مقدس، این است که موسا دست به‌انکار می‌زند، ولی ابراهیم تنها می‌پرسد ـــ بی آن‌که سخنش رنگ انکار داشته‌باشد، و این، تفاوت تعیین‌کننده‌ای‌ست.

شاید بهترین کار آن باشد که آرامش دین را بگیریم، تا زنده بمانیم، ولی هم‌چنان بپرسیم: مرز تأمل در حالی که درون دین به‌سر می‌بریم، و در حالی که از مرزهای دین بیرون آمده‌ایم، سرگشتگی در فضایی دل‌شوره‌آور است، که ذره‌ذره روان آدمی را می‌خورد. زمین محکمی که دین به‌انسان هدیه می‌دهد، تا روی آن بایستد و درباره‌ی همه‌چیز بپرسد و تردید کند، همان کِشتی نجاتی‌ست که در طوفان‌ها انسان را آرام می‌کند؛ آرامشی که ذهن‌های سرکش را رام می‌کند، تا بپرسند، و به‌پیش بروند ـــ نه این‌که غرق شوند.

برای پهلوان همت: شجاعت؛ آه ای شجاعت!

جمعه‌ای که گذشت، سال‌روز شهادت یکی از پهلوانان این مملکت بود: محمدابراهیم همت، که در کنار احمد متوسلیان، حسن باقری، حسین خرازی، مهدی باکری، و همه‌ی دل‌آورانی که هشت‌سال مردانه جان‌شان را پای دفاع از میهن گذاشتند، ستارگان تاریخ این سرزمین‌اند.

مطالعه‌ی تاریخ جنگ را به‌اهلش وامی‌گذارم؛ از قضا، درباره‌اش چیزهایی هم هست که بنویسم، ولی بردن یک‌ایستادگی جانانه زیر بررسی‌های موشکافانه را به‌وقت دیگری واگذار می‌کنم: بررسی‌هایی که برای ما مردمان سرزمینی که همواره در معرض تهدیدهای گوناگون است، البته از هر چیز دیگری واجب‌تر است، ولی این‌جا می‌خواهم به‌بهانه‌ی همت درباره‌ی چیز دیگری بنویسم.

همت متول ۱۳۳۴ بود و، کلاً، ۲۸ سال زندگی کرد؛ در این ۲۸ سال، چندین شهر را برای مبارزه با حکومت پهلوی زیر پا گذاشت، کم مانده‌بود حتا اعدام شود، در کوران جنگ به‌لبنان رفت، فرمان‌دِه چندین عملیات نظامی بود و، دست‌آخر، وقتی برای بررسی وضعیت جبهه در جریان عملیات خیبر پیش‌رَوی کرده‌بود، سرش را به‌پای مادر میهن داد ـــ رضوان‌الله علیه.

یک‌چیزی که در زندگی همت، و پهلوانان دیگری چون او، حتا در میان کسانی که جان‌شان را در زندان‌های پهلوی بر سر آرمان‌شان گذاشتند، خیلی جلب‌توجه می‌کند، این است که آن‌ها خیلی زود تکلیف‌شان را با خودشان و زندگی‌شان و دنیای‌شان معلوم می‌کردند و، از این مهم‌تر، پای تشخیص‌شان چنان می‌ایستادند که حتا جان‌شان را هم می‌دادند.

یادم هست که وقتی تاریخ سازمان‌های چپ پیش از انقلاب را می‌خواندم، حیرت می‌کردم که چطور جوانانی کم‌سن‌وسال، که تقریباً همگی کم‌تر از سی‌ساله بودند، توانسته‌اند چنین عمل‌کرد درخشانی داشته‌باشند: همگی‌شان، پیش از آن‌که اعدام شوند، انبوهی کار مطالعاتی و مبارزاتی کرده‌بودند، و رد پررنگ نام‌شان را در تاریخ حک کرده‌بودند.

این را امروز نمی‌بینیم؛ کم‌تر کسی چنین آشکار و صریح تکلیفش را با خودش روشن کرده‌است، که معنای زندگی را دریابد، بداند چه باید بکند، اصلاً برای چه از مادر زاده شده، برای چه‌کاری باید وقت بگذارد، و عمرش را پای چه‌چیزی باید بدهد: زندگی خیلی‌های‌مان از مجموعه‌ی تصادفی‌ای از انتخاب‌های پی‌در‌پی تشکیل شده، که با سرعتی سرسام‌آور به‌دنبال هم می‌آیند و می‌روند.

برخلاف پاسخ‌های مرسوم، فشارهای اقتصادی علت این موضوع نیست: اگر با کسانی که ساعت‌ها در صف گوشت سهمیه‌ای می‌ایستند صحبت کنید، صرف‌نظر از دلال‌هایی که همه‌جا وول می‌خورند (دلار را از صرافی بانک ملی می‌خرند و به‌صرافی‌های خصوصی گران‌تر می‌فروشند، گوشت دولتی را از فروش‌گاه‌ها می‌خرند و به‌رستوران‌ها گران‌تر می‌فروشند)، می‌بینید دیدگاه‌ها عوض شده‌است.

اگرچه رفع نیاز غذایی به‌پروتئین ضروری‌ست، و قیمت بالای گوشت آزاد باعث می‌شود مردم به‌دنبال گوشتی بروند که قیمت آن تقریباً یک‌سوم نرخ آزاد است، ولی چیزی که ذهن مردم را قلقلک می‌دهد غالباً این نیست که «آخ جان می‌توانیم گوشت بخوریم!»، بلکه این است که «برد / سود کردیم گوشت را ارزان گیر آوردیم!»؛ این همان چیزی‌ست که جای‌گزین جست‌وجوی ارزش‌های متعالی شده‌است.

در جهانی که به‌سر می‌بریم، تمام آن‌چه اصالت دارد یک‌توهم (اعتبار) همگانی‌ست به‌نام پول؛ من هم در این جهان‌ام و البته انکار نمی‌کنم که پول را دوست دارم و به‌دنبالش می‌روم، ولی از این وضعیت راضی نیستم: نمی‌دانم باید دنبال چه‌چیز دیگری بروم؛ نمی‌دانم به‌جز برای رفع نیازهای اولیه چرا اصلاً دنبال پول از خواب بیدار می‌شوم و کار می‌کنم؛ ولی می‌دانم که دوست دارم وضعیت جور دیگری می‌بود.

دوست دارم سایه‌ای از همت می‌بودم؛ با همان شجاعتی که وجودش را آکنده‌بود.