واژه

سوگند به واژه، و آن‌چه واژه می‌سازد

واژه

سوگند به واژه، و آن‌چه واژه می‌سازد

طبقه بندی موضوعی

برادران لیلا

نسخه‌ی اصلی فیلم لو رفته‌است؛ همانی که در جشن‌واره‌ی فیلم کن اکران شده‌است و، ظاهراً، کارگردان نیز از تمهید نمایش فیلمی که ـــ خصوصاً در شرایط کنونی، و پس از خیزش سال جاری ـــ احتمالاً امکان اکران در سینماها را پیدا نمی‌کرد، ناراضی نیست. در تلگرام به‌سادگی پیدایش می‌کنید؛ بنابراین، اول فیلم را ببینید و، بعداً، این یادداشت را بخوانید.

فیلم‌سازی سعید روستایی نسخه‌ی بهتری از فیلم‌سازی اصغر فرهادی‌ست؛ برخورد دقیق‌تری با واقعیت، که به‌گمانم ناشی از زیست بی‌واسطه‌تر او در فضا-زمانی باشد که آن را روایت می‌کند: روایت‌گریِ بی‌اطوار، که واجد نمادهای زیرپوستی‌ست. روستایی البته در این فیلم، برخلاف دو اثر درخشان قبلی، بیش‌تر به‌این گرایش پیدا کرده که نمادها را درشت‌تر کند ـــ مثلاً در نمای برخورد برادران لیلا با «پلنگ»ها، و یا برخی دیالوگ‌های لیلا و علی‌رضا روی پشت‌بام.

فیلم در همان فضای «ابدویک‌روز» نفس می‌کشد؛ تکنیک‌های فیلم‌سازی روستایی، مثل دیالوگ‌های پینگ‌پونگی، و تصویرسازی بی‌پیرایه و گاه اغراق‌شده‌ی واقعیت، مانند نمایش قضای حاجت پدر در سینک آش‌پزخانه، البته به‌خوبی کار می‌کنند ـــ به‌جز نورپردازی و تدوین، که اولی چندان طبیعی درنیامده، و دومی برخی بُرش‌ها را به‌نحوی نچسبانده که نما یک‌دست از کار دربیاید. به‌جز وجوه تکنیکی، محتوا همان فضا را تداعی می‌کند.

هم فیلم نخست و هم این فیلم، هر دو، ایرانِ امروز را نمایندگی می‌کنند؛ خانواده‌ای که «بزرگ‌تر نداشت» و، اکنون، به‌جایی رسیده که بزرگ‌ترِ خانواده، برای بزرگی‌کردن در مالیخولیایی که در آن اسیر شده، حاضر است داروندارش را به‌آتش بکشد: از همه‌ی پس‌اندازش، تا آینده‌ی فرزندانش. ادامه‌ی طبیعیِ ماندن سمیه در «خانه»، و احترازش از هجرتی ناخواسته و ایثارگرانه به‌اصرار برادرانش، شوریدن بر بزرگ‌تری‌ست که بزرگی‌کردن نمی‌داند.

سمیه ماند تا نوید را به‌جایی برسانَد، و چراغ خانه را روشن نگاه دارد؛ لیلا هرقدر کوشید برادرانش را به‌سوی آینده تشحیذ کند، آن‌ها چنان وابسته‌ی گذشته بودند، که حتا شوریدن او بر پدر خمیده و مُفَنگی را نیز برنتابیدند. استفاده‌ی روستایی از پدیدار پُربسامد کاسته‌شدن از ارزش پول ملی نیز، از همین نظرگاه، وصله‌ی ناجوری نیست؛ در ایران امروز نیز، یگانه عامل این کاسته‌شدن، بی‌خردی و بی‌عملی بزرگ‌ترها، و بی‌اعتمادیِ توأم با ترس کوچک‌ترهاست: فرزندان خانواده نه‌تنها به‌بزرگ‌ترهای‌شان اعتماد ندارند، که جسارت شوریدن بر آن‌ها را ندارند، و از گزینه‌های بدیل، با همه‌ی مطلوبیت‌شان ـــ به‌قول علی‌رضا ـــ «می‌ترسند».

فیلم با مرگ پدر به‌پایان می‌رسد؛ بازیِ علی‌دوستی در این نما به‌واقع تماشایی‌ست ـــ برخلاف مابقی فیلم، که گاه از نقش بیرون می‌زند: او در میانه‌ی شادی و غم، ترس و حیرت، ندانستن و دانستن، در خَلَجان است و، علی‌رضا، به‌مانند همه‌ی فیلم، نمی‌داند چه باید بکند. به‌گمان من، علی‌رضای تحصیل‌کرده، که شاید همان نویدِ «ابدویک‌روز» باشد، کلیدی‌ترین رکن ماجراست: روشن‌فکری که یک‌پا در گذشته دارد، و از آینده، از همه‌ی چیزهای خوب، حتا دختری که دوستش دارد، می‌ترسد و فرار می‌کند ـــ تصویری که همان اول فیلم و در شورش کارخانه برساخته می‌شود، و دست‌نخورده می‌مانَد.

آینده البته از آن دخترکانی‌ست که بر جنازه‌ی بزرگ‌تر، در میانه‌ی حیرت زن شجاع، و ناتوانی و تردید مرد اخته‌ی ترسیده‌ی بلاتکلیف ـــ نقشی که محمدزاده ابتداء نتوانسته‌بود از عهده‌اش برآید و، در انتهاء فیلم، آن را به‌اوج رساند ـــ پای‌کوبان می‌رقصند و سپیدی را به‌دنیا می‌پراکنند. این‌جاست که وجه پیش‌گویانه فیلم برای من یکی تکان‌دهنده از آب درآمد: روستایی دقیقاً اتفاقی را پیش‌بینی کرده که امسال این کشور را لرزاند، و آن، خیزش زنان و نسل تازه‌ای بود، که به‌هرچه رنگی از کهنگی داشت پشت کرد و، در غیاب نسل‌های بُزدل، در خون خود «مردانه» رقصید.

کم‌تر فیلمی در نمادپردازی چنین موفق از کار درمی‌آید؛ نمونه‌ی دیگری که در همین فضا سراغ دارم، «هیچِ» عبدالرضا کاهانی‌ست، که آن نیز کوشیده‌بود ایران را در خانواده‌ای به‌تصویر بکشد که غرق در ویرانی‌ست، و پدری دارد که کلیه می‌زاید («هیچ» یکی از معدود فیلم‌هایی بود که مرحومِ مغروق شخصاً به‌تماشایش نشسته‌بود). برخلاف پایان‌بندی تاریک «هیچ»، پایان‌بندی «برادران لیلا» فوق‌العاده روشن و، البته، انباشته از نگرانی و ترس از آینده است؛ چیزی که برای این کشور نیز به‌روشنی احساس می‌شود.

این آینده است که معلوم خواهدکرد آیا سال سخت ۱۴۰۲، آغازگر روشنایی‌ست، یا ادامه‌دهنده‌ی تاریکی.

۰ نظر ۲۸ اسفند ۰۱ ، ۱۰:۴۹
محمدعلی کاظم‌نظری

نیروهایی که تا پیش از این مأموریت دیگری داشتند، پس از برد ایران در برابر ولز، مأموریت دیگرشان را در پرانتز گذاشتند، و مأموریت دیگری را اجراء کردند؛ پرچم‌ها را به‌اهتزاز درآوردند، و به‌شادمانی پرداختند. جمعی از مردمان نیز با ایشان هم‌راه شدند: گروهی واقعاً می‌خواستند شادمانی‌شان از برد «تیم ملی» را ـــ فارغ از هر برداشتی که از این مفهوم داریم ـــ ابراز کنند، و گروهی دیگر نیز حس می‌کردند وظیفه دارند نوعی شادمانی «ملی» را به‌نمایش بگذارند؛ به‌مانند دیگر وقت‌هایی که احساس وظیفه می‌کنند در مناسبت‌هایی به «خیابان» بیایند، و آن را «تسخیر» کنند، که خیابان، این یگانه عرصه‌ی کنش‌گری راستین سیاسی در ایران، جای اَغیار نباید باشد؛ چه اَغیار ِ با روسری، و چه اَغیار ِ بی‌روسری.

مردم؟

گروه دیگری از مردمان نیز در حیرت بودند؛ از یک‌سو، پیروزی تیمی که دست‌کم منتسب است به‌این آب‌وخاک آن‌ها را شادمان کرده‌بود و، از سوی دیگر، از این‌که شادمان باشند و یا شادمانی‌شان را ابراز کنند، احساس خوش‌آیندی نداشتند. آن‌ها در «خیابان» نبودند؛ نمی‌دانستند کجا باشند: شادمانی پس از برد فوت‌بال به‌مثابه پای‌کوبی در عزاء کُشته‌های میهن نیست؟ جشن خیابانی به‌مثابه «آشتی ملی» نیست؟ کاروان خوش‌حالی به‌مثابه گذر از جنگ و رسیدن به‌صلح نیست؟ آیا حکومت در برابر معترضان سپر انداخته‌است؟ «همه شنگول‌ایم و همه‌چی عالی‌یه»؟ تیمی که از جیب این ملت نان می‌خورَد، هم‌درد آن‌ها نیست؟ تلاش این تیم برای ملت بود، یا برای ملت نبود؟ این تیم تا کجا «ملی»ست؟ اصلاً «ملی» چی‌ست؟

تردید

رامین رضاییان هم نمی‌دانست چه باید بکند: سخت‌کوش و پُرتلاش دوید و بازی کرد، چیزی کم نگذاشت، خودش را به‌آب‌وآتش زد، از خط دفاع به‌حمله پیوست، و گُل زد؛ ولی سردرگم بود ـــ بین گریه و خنده، شادی و غم، خوش‌حالی و ناراحتی، در آمدوشد بود. ایرانی‌بودن مترادف سردرگمی در دوراهی‌هاست؛ حتا وقتی در جام جهانی گُل می‌زنی، نمی‌دانی چه باید بکنی. این خَلَجانِ تاریخی بازتاب‌دهنده‌ی تردیدهای دیگری هم هست؛ درباره‌ی پرسش‌هایی سخت‌تر، از تنظیم مناسبات حکومت و مردم، تا برداشت از مفهوم «ملی». اعتراضی که به‌خون‌ریزی می‌رسد، ایده‌ها را دچار تردید می‌کند؛ موضع‌گیری درباره‌ی پیروزی «تیم‌ملی» کوچک‌ترین و، ای‌بسا، کم‌اهمیت‌ترین‌شان است.

مردم؟

بازی سوم، در برابر آمریکا، هشتم آذر برگزار می‌شود: یادآور «حماسه‌ی ملبورن»، در روزهایی که کمی امیدوارتر بودیم ـــ امیدواری‌ای که البته یک‌سال بعد، در همان حوالی تاریخی، با چنان سیاهی‌ای احاطه شد، که سخن‌گفتن از امید را بی‌معناء می‌ساخت. در سوگ ملتی که در تاریخ سردرگم است، و فرصت‌های شادکامی‌اش هم به‌زودی به‌تلخی می‌انجامد، چه می‌توان نوشت؟

۱ نظر ۰۵ آذر ۰۱ ، ۰۹:۵۸
محمدعلی کاظم‌نظری

چند ماه است که کشور در تب‌وتاب به‌سر می‌برد؛ گوشه‌گوشه‌ی ایران درگیر اعتراض است، ولی تصویری از فردا خلق نشده‌است. این البته بر دوش نخبگانی‌ست که بیش از هر چیز کوتوله‌اند؛ نوعاً به‌دنبال این‌اند که پروژه‌ای بگیرند و رقم موجودی حساب بانکی‌شان را درشت‌تر کنند. میان‌داران رسانه‌ای داخل و خارج، به‌جز نصیحت به‌حاکمان، و اعتراض‌های بی‌مایه به‌پِی‌رَوی از حاضران در خیابان، چیزی در چَنته نداشته‌اند ـــ سهل است: حُضار خیابان عموماً در خلق ادبیات موفق‌تر عمل کرده‌اند؛ در حالی که هم‌زمان درگیر سرکوب هم بوده‌اند، باید نان‌شان را تأمین می‌کرده‌اند، و به‌زندگی‌شان هم می‌رسیده‌اند.

به‌گمان من بدیهی‌ست که هیچ جنبش اعتراضی، مادامی که رهبری منسجم، سازوکار تصمیم‌گیری روشن، راه‌بردها و راه‌کارهای قابل دفاع، و ساختار پیش‌رَوی واضح نداشته‌باشد، به‌نتیجه‌ای جُز ریخته‌شدن خون‌های بی‌گناه منجر نخواهدشد؛ نظیر همین روی‌داد را در سال ۸۸ هم به‌عینه مشاهده کردیم، که رهبران ـــ به‌دلایلی که در مَقالی دیگر باید بِدان‌ها پرداخت ـــ از پذیرش مسئولیت رهبری سر باز می‌زدند، و بدنه نیز فریاد می‌کشید که این جنبش رهبری ندارد، و خودگردان به‌پیش می‌رود. همان حرکت هم، به‌مانند حرکت نامرئی‌های ۹۸، چون از اوصافی که گفتم بهره‌ای نبرده‌بود، در برابر سرکوب تاب نیاورد.

خلاصه این است که هر حرکتی نیازمند قصه است؛ قصه چارچوب مشخصی دارد، قهرمان دارد، و دیگر اجزائی که به‌تفصیل مورد پرداخت قرار می‌گیرد، تا از کار درآید. هیچ‌یک از حرکت‌های پس از انقلاب ۵۷ در تعریف‌کردن قصه‌ی‌شان به‌دلایل گوناگون توفیقی نداشته‌اند؛ در هریک، به‌رغم نیات و مقاصد ارزش‌مندی که دنبال می‌کردند، دست‌کم یکی از ارکان قصه مفقود بوده‌است، و ناتوانی در برابر سرکوب نیز از همین‌جا آب می‌خورَد. به‌عنوان یک نمونه، انقلاب ۵۷ قصه‌ی منسجمی داشت، و برای همین هم به‌پیروزی رسید.

بیان مُجمَل ارکان قصه، چیزی از این قرار است: «قهرمانی که دچار مشکل است، و با یک راه‌نما آشنا می‌شود، که به‌او برنامه‌ای می‌دهد، و او را به‌اقدام فرامی‌خوانَد، و مانع شکست‌خوردنش می‌شود، تا در پایان قهرمان موفق شود»؛ در هر قصه‌ای، با دگرگونی شخصیت اصلی قصه مواجه‌ایم و، دست‌کم، تصویری که قهرمان از خودش نزد خودش و دیگران می‌سازد، در پایان قصه دچار دگرگونی می‌شود. مشکل امروز ما این است که علاوه بر فقدان قصه، راه‌نماهایی که باید به‌قهرمان (ملت ایران) برنامه‌ای بدهند و او را به‌اقدام فراخوانند و مانع شکست‌خوردنش شوند، نه صلاحیت این کار را دارند، نه برنامه‌ای در اختیارشان است، و نه اراده‌ای به‌فراخوانی به‌اقدام دارند ـــ هیچ اندر هیچ اندر هیچ.

دی‌شب که نمایش طولانی «پرده‌خانه» (نوشته‌ی بهرام بیضایی و به‌کارگردانی گلاب آدینه) را می‌دیدم، بی‌اختیار به‌این فکر می‌کردم که چقدر قصه را دست‌کم گرفته‌ایم: این اصلی‌ترین ابزار بشر برای انتقال آموخته‌ها و تجربه‌ها را عملاً به‌هیچ می‌انگاریم، و قدرت انکارناپذیر قصه، چیزی‌ست که در «پرده‌خانه» به‌روشنی از پرده برون می‌افتد؛ روایتی بیرون از زمان و مکان، از بازی‌خانه‌ی حرم سلطانی مقتدر، که فقط جنگ را می‌فهمد و عیش‌ونوش را ـــ با زنانی که در زیر نگاه سراسربینِ خواجگان، قصه را به‌زبانی گویا برای زندگی تبدیل می‌کنند، و قصه برای‌شان ابزار آزادی می‌شود؛ چیزی که درکی از آن ندارند: «-آزاد شدیم؛ حالا با آزادی چه کنیم؟ -از کجا بدانم؟ این چیزی‌ست که هیچ‌وقت نداشتیم».

در میانه‌ی پرده‌خانه، که البته از حیث امکانات مادی و اطعمه و اشربه برای ساکنانش چیزی کم نمی‌گذارد، شاهد کشاکش زنان در رفت‌وبرگشت میان دوگانه‌ی «آزادیِ پُرمخاطره ـ بردگیِ کم‌مخاطره» هستیم؛ دوگانه‌ای که به‌تدریج به‌سوی اولی سنگین می‌شود، تا همگان آزادی را، وَلو با تردید («آن‌سوی دیوار جاده‌ای‌ست، حتا اگر شب باشد»)، برانگیزند. آن‌چه در پایان قصه‌ای طولانی، کاری می‌کند زنان دچار دگرگونی شوند، و از لیچارگویانی که تنها مَجیز می‌گویند و، حتا، برای نمایش وفاداری‌شان به‌سلطان سوءقصدکنندگان به‌او را می‌کُشند، به‌قهرمانانی تبدیل شوند که پیمان وفاداری می‌بندند و از آزمون خودکُشی جمعی سربلند بیرون می‌آیند، تا در نهایت ظالم را به‌زیر کِشند، قطعاً متأثر از مخاطراتی‌ست که بردگی هم شامل آن است، و مرگ‌هایی فجیع را برای تَک‌وتوک زنانی که سازشان ناکوک است رقم می‌زند.

اما آن‌چه رکن اصلی تصمیم‌گیری نهایی قصه است، راه‌نمای آن است: «گُل‌تَن»؛ زنی که بیرون از پرده‌خانه را ندیده‌است، ولی خوانده و آموخته و فهمیده که راه رهایی از کجا می‌گذرد؛ زنی که راه‌نمای قهرمان قصه ـــ همه‌ی زنان حرم ـــ می‌شود و، به‌بیان پیش‌گویی که سلطان را بیم داده که به‌دست زنی بی‌دُخت نام، که یک سر و چند پیکر دارد، کُشته می‌شود، با بازگشت به‌نام اصلی‌اش ـــ بی‌دُخت ـــ سَرِ پیکرهای زنان پرده‌خانه می‌شود، تا آزاد شوند. نورا هاشمی، دختر کارگردان، به‌خوبی از عهده‌ی نقشی چنین سخت، با دیالوگ‌هایی آهنگین و پیچیده، با تحرکی مثال‌زدنی، برآمده‌است؛ هاشمی نه‌تنها خودش خوب بازی می‌کند، بلکه به‌نوعی نمایش‌های در نمایش اصلی (سبک معهود بیضایی) را کارگردانی هم می‌کند.

گُل‌تَن ـــ نماینده‌ی ارتقاءیافته‌ی تمام سیاست‌نویسان سنَت وزارت ایرانی ـــ که خردمند است و به‌دنبال آن است که زنان پرده‌خانه را از گزند نگاه خواجگان و تیغ سلطان در امان دارد، و در این راه از هیچ تدبیری دریغ نمی‌کند، در عین پاس‌داری از حرم، به‌دنبال ازهم‌گسیختن پرده‌های آن نیز هست؛ برای همین هم قصه‌گوست: او ترکیب ویژه‌ای از شهرزاد است و خواجه‌نظام‌الملک؛ پرده‌داری‌ست که سلطان چونان مومی در مُشت اوست و، در عین حال، حواسش هست که اصل او سوگُلی نیست، بلکه راه‌نمایی باصلاحیت و هم‌دل برای زنان است، که آن‌ها را تیمار می‌کند و می‌پرورانَد و به‌پیش می‌رانَدِشان.

درایت گُل‌تَن در این است که می‌تواند قصه‌ای بسازد تا هم سلطان نقش خود را در آن بازی کند، و هم قهرمانان قصه آن را به‌پایانی که می‌خواهند برسانند ـــ ما اکنون نیازمند راه‌نمایی هستیم در حدواندازه‌های گُل‌تَن؛ دانا، حاذق، و مسلط.

۰ نظر ۳۰ آبان ۰۱ ، ۱۱:۱۹
محمدعلی کاظم‌نظری

شبحى در اروپا در گشت‌وگذار است: شبح کمونیسم. همه‌ی نیروهاى اروپاى کهن، براى تعقیب مقدس این شبح متحد شده‌اند: پاپ و تزار، مترنیخ و گیزو، رادیکال‌هاى فرانسه، و پلیس آلمان.

ـــ مانیفست کمونیست، ۱۸۴۸

به‌مثابه کمونیسم، که زمانی چونان شبحی در اروپا در گشت‌وگذار بود، شبحی در ایرانِ امروز هم مشغول گشت‌وگذار است: شبح آزادی‌خواهی؛ همه‌ی نیروهای ایرانِ کهن نیز، برای تعقیب «مقدس» این شبح متحد شده‌اند: از روحانیان، تا نیروهای نظامی و شبه‌نظامی و انتظامی؛ از حُکام و دولت‌مردان، تا احزاب قانونی؛ از نویسندگان مُجاز، تا بولتن‌نویس‌های قلم‌به‌مُزد ـــ همگی در تعقیب شبح آزادی‌خواهی ایرانیان‌اند.

روی‌دادهای اخیر، بیان دیگری از همان احساسی‌ست که بیش از یک‌صد سال است در روح مردمان ایران‌زمین موج می‌زده‌است؛ زمانی مردمان به‌دنبال «حُرّیت» می‌گشتند، اکنون فریاد می‌زنند: «آزادی، آزادی، آزادی»، و تمام مفاهیم و مصادیق مخالف آن را به‌ریش‌خند می‌کشند: در هر زمان با ادبیاتی و به‌شیوه‌ای. زمانی برای زدودن آثار استبداد سابق لازم می‌آمد به‌تهران لشگر بکشند؛ امروز شیوه‌ها دیگر شده‌اند، چنان‌که زمانه دیگر شده‌است.

کودک و نوجوان، پیر و جوان، زن و مرد، دختر و پسر، دوشادوش هم، در شهرهای ایران، خیابان‌ها را به‌خون خود فرش می‌کنند؛ بی‌هراس، خلاقانه، و آزادانه. گاه نیروی سرکوب را به‌سُخره می‌گیرند؛ گاه به‌او ناسزا می‌گویند؛ گاه با او درگیر می‌شوند؛ و گاه، جان می‌دهند. در پی‌جویی آزادی، انبوهی جوان رعنا، به‌زیر خاک کشیده‌شدند؛ تن‌های لطیف‌شان تاب گلوله را نیاورد، زخمی شد، و از نفس افتاد ـــ رضوان‌الله علیهم أجمعین؛ لعنت‌الله علی‌الظالمین.

در منازعات بی‌حاصل گروه‌های ذی‌نفوذ بر سر سهم از «شرکت سفره‌ی انقلاب اسلامی (سهامی‌خاص و، در عین حال، بامسئولیت‌محدود)»، در کش‌مکش‌های بی‌فایده بر سر سهم این شرکت از نفوذ منطقه‌ای، و در پی‌گیری بی‌هوده‌ی فن‌آوری هسته‌ای و موشکی به‌عنوان ابزار بقاء شرکت، آینده‌ی مردمان این مُلک بر باد رفت؛ در فقدان آینده، هرگونه امیدواری و کوشش بی‌معناست: برای همین هم هست که مردمان و، به‌ویژه، جوانان، این‌قدر در جان‌فشانی بی‌باک عمل می‌کنند.

من پیش‌تر درباره‌ی نسلی که «میتینگ کوروش» را در سال ۱۳۹۵ برگزار کرده‌بود و، به‌نوعی، اول‌بار خود را بروز داده‌بود، و امروز، سَردَم‌دار آزادی‌خواهی ایرانی‌ست، نوشته‌بودم. آن زمان توصیف کرده‌بودم که این نسل ـــ دهه‌ی هشتادی‌ها؛ «نامی که آینده‌ی سیاسی ـ اجتماعی ایران ... زیر سیطره‌ی خُردکننده‌ی آن خواهدبود» ـــ خوش‌باشی را در صدر می‌نشاند؛ اگرچه برای من روشن نبود که مبناء این رفتار چی‌ست، ولی اکنون تا اندازه‌ای آن را درک می‌کنم.

این نسل نورسیده، نزدیک‌ترین برخورد را با فقدان آینده تجربه کرد: نسل‌های پیشین، اگرچه سخت، توانسته‌بودند از اندک روزنه‌هایی که گاه‌وبی‌گاه فضای تنفسی برای ایرانیان می‌گشود، آینده‌ای برای خودشان ترسیم کنند؛ این نسل، در بی‌معنایی غوطه خورد. زمانی در نقد «دلقک» نوشته‌بودم: «پررنگ‌ترین وجه این شاه‌کار، سویه‌ی پیش‌گویانه‌اش باشد: این‌که تصویری از اعتراضات امروز و فردا عرضه می‌کند؛ اعتراضاتی که جان‌های خسته را وامی‌دارد همه‌چیز را ویران کنند، تا بلکه مرگ‌شان ارزش‌مندتر از زندگی‌شان شود».

و تأمل در همین‌جاست که می‌تواند شکل بگیرد؛ نسلی که آینده‌ای پیش روی خود نداشت، از مرگ زیبای خود، امیدوارانه، فریاد آزادی‌خواهی، و معناء، سر می‌دهد: «رقص اندر خون خود مردان کنند». دهه‌ی هشتادی‌ها، بی‌باک و سرخوش، سینه جلوی گلوله سپر می‌کنند، تا معنا را در مرگ بجویند، و برای هم‌وطنان‌شان، آزادی به‌ارمغان بیاورند؛ مادر میهن، تن‌های به‌خون‌خُفته‌ی‌شان را در آغوش می‌کشد.

مادر پیر میهن، و اندیشه‌ی سِتَبْر «ایران»، کاری کرد زوال معناء و فقدان آینده، پس از آبان ۹۸، که عرصه‌ی سرکوب و کُشتار بی‌صدای نامرئی‌ها بود، نیروی پیش‌ران حرکتی از سوی نسلی نو ـــ دهه‌ی هشتادی‌ها ـــ شود، که به‌دنبال عقب‌راندن همه‌ی موانع آزادی‌ست؛ از ۱۲۸۵ بدین‌سو، ملتی کوشیده آزاد و رها باشد، و هر بار، نیروهایی قدرت‌مندتر در برابرش قد برافراشته‌اند، و او را ناکام گذارده‌اند.

شاید این‌بار، نسلی که خوش‌باشی و، در واقع، زندگی را، بر صدر می‌نشاند، بتواند غُل‌وزنجیر از دست‌وپای این ملت بردارد.

۰ نظر ۲۸ آبان ۰۱ ، ۰۹:۴۲
محمدعلی کاظم‌نظری

دی‌شب بعد از مدت‌ها رفتم سینما، به‌تماشای «قهرمان»، و چه تجربه‌ی غریبی را از سر گذراندم؛ گذشته از نفْس ِ سینمارفتن بعد از این همه مدت، در سالنی که تَک‌وتوک صندلی‌هایش پُر شده‌بود، و هیچ‌کس جرأت نمی‌کرد هنگام تماشای فیلم چیزی بخورد، که تجربه‌ی دل‌چسبی بود، خودِ فیلم چنان برای من تکان‌دهنده بود که هنوز که هنوز است از جذبه‌اش رها نشده‌ام. این فیلم اوج کارهای فرهادی‌ست و، از دید من، بهترین اثرش تا امروز؛ بازی‌گرفتن متبحرانه از بازی‌گرها، قصه‌پردازی استادانه، روایت‌گری ماهرانه، و واقعیتی که به‌دقت تصویر می‌شود، او را به‌فیلم‌سازی بالغ بدل کرده‌است.

فیلم با تعریف‌کردن قصه‌ی درگیرشدن یک مرد ساده با یک چالش اخلاقی، به‌یک موضوع مهم می‌پردازد: رفتار توده‌ی مردم، و تأثیر آن بر کنش‌گری اخلاقی فرد انسانی. نظیر چنین قصه‌پردازی‌ای را، که نقش رسانه‌ها را به‌عنوان نمایندگان و تغذیه‌کنندگان افکار عمومی در اثرگذاری بر چنین کنش‌گری‌ای پُررنگ می‌کرد، در «دخترِ گم‌شده (Gone Girl)» فینچر دیده‌بودیم، که این فیلم نیز، با تعریف‌کردن قصه‌ی علاقه‌ی آزارگرانه‌ی یک زن به‌یک مرد، نشان می‌داد افکار عمومی چطور می‌توانند یک فرد را به‌زندانی نادیدنی بیاندازند، که حتا نتواند جُم بخورد؛ زندانی که حتا یک لحظه هم از نگاه زندان‌بان‌ها (=افکار عمومی) آزاد نیستی که بتوانی به‌زندگی‌ات هرطور می‌خواهی برسی.

در «قهرمان» نیز، با چنین مسئله‌ای مواجه‌ایم؛ «رحیم»، با بازی خیره‌کننده‌ی امیر جدیدی، که در این فیلم خارق‌العاده بازی می‌کند، و من نمی‌دانم با چه تمرین‌هایی این تبحر را در نمایش شخصیت ساده‌ی رحیم به‌دست آورده‌است که آن لب‌خند و خم‌شدگی و لحن و لهجه‌ی درست را به‌این خوبی از کار درآورده‌است و، در عین حال، وقتی از کوره درمی‌رود نیز، جلوه‌ای از همان جدیدیِ همیشگی را به‌خوبی به‌نمایش می‌گذارد، در گیرودار یک تصمیم اخلاقی، چنان با توده‌ی مردم و داوری‌های گلّه‌ای‌شان مواجه می‌شود، که در پایان‌بندی فیلم گویی از خروج از زندان افکار عمومی با بازگشت به‌زندان خوش‌حال هم هست، و این خوش‌حالی را با تراشیدن موها و ریش‌هایش به‌نمایش می‌گذارد.

یک نکته‌ی مهم روایت‌گری فرهادی، که در فیلم‌های ایرانی اخیرش هم ردّ آن را می‌توان دید (عجالتاً کاری به‌ساخته‌های خارجی‌اش ندارم)، فقدان نمایش گره مرکزی داستان است: در «جدایی نادر از سیمین» صحنه‌ی تصادف پدر نادر و صحنه‌ی افتادن راضیه از پله‌ها را تعمداً نشان‌مان نمی‌دهد؛ در «درباره‌ی اِلی» نمی‌بینیم اِلی چطور غرق شده و اصلاً او را نمی‌شناسیم؛ در «فروشنده» صحنه‌ی تجاوز به‌رعنا را نمی‌بینیم؛ و در «قهرمان» هم تا پایان فیلم نمی‌فهمیم ماجرای پس‌زمینه‌ی فیلم واقعاً چطور اتفاق افتاده، و زنِ مدعی اصلاً مالک سکه‌ها بوده یا نه. این نکته مهم‌ترین وجه‌تمایز آثار فرهادی با گرته‌هایی‌ست که این روزها زیاد از سبْک فیلم‌سازی‌اش شاهد هستیم.

با ارائه‌ی عمداً نادقیق گره‌های اصلی داستان، فیلم‌های فرهادی به‌واقع در ذهن تماشاگر جریان پیدا می‌کنند و ادامه می‌یابند: تماشاگر فیلم‌های فرهادی ناظر همه‌چیزدانی نیست که بتواند داوری دقیقی راجع به‌تصمیم‌گیری‌های اخلاقی شخصیت‌های داستان ارائه کند، و با قطعیتِ ناشی از همه‌چیزدانی به‌صورت قطعی بگوید شخصیت‌های درست رفتار کرده‌اند یا خیر (چنین تماشاگری خودِ خداست)؛ تماشاگر ـــ به‌عنوان یک انسان معمولی ـــ خودْ یک کنش‌گر اخلاقی‌ست، و روایت‌گری فرهادی کاری می‌کند تماشاگر بتواند در داستان حاضر شود، و با درکی مشابه شخصیت‌های قصه از روی‌دادها، دست به‌تصمیم‌گیری اخلاقی بزند. بلوغ فرهادی در این جنس روایت‌گری کاری کرده که این فیلم به‌نمونه‌ی چنین قصه‌گویی‌ای بدل شود، و فیلم چنان اثر سنگینی بر من باقی گذاشت، که تا مدتی سردرد داشتم.

محور اصلی فیلم، نمایش مواجهه‌ی عموم با لرزه‌های چالش اخلاقی‌ست؛ این‌که توده‌ی مردم می‌تواند یک تصمیم اخلاقی ساده را چنان بزرگ کند که کنش‌گر اخلاقی به‌یک قهرمان بدل شود و، متعاقباً، می‌تواند قهرمان ساختگی یا غیرساختگی‌اش را چنان تحت فشار قرار دهد که لِهْ شود. نظیر چنین ماجرایی را در زندگی جهان‌پهلوان آقاتختی شاهد بودیم، که قبلاً به‌مناسبت درباره‌اش نوشته‌بودم (تختی: سیمای ناکام یک پهلوان). به‌قول «بهرام» در این فیلم، که محسن تنابنده توانسته به‌خوبی آن را از کار دربیاورد، و هیچ اثری از تیپ «نقی» در وَجَنات و سَکَناتش دیده نمی‌شد، این‌که کسی چیزی را پیدا کند و به‌صاحبش پس بدهد کجا جای تقدیر دارد؟ انجام‌ندادن کار نادرست چرا باید موجب قدردانی باشد؟

و اصل ماجرا همین‌جاست: نگاه عاقلانه‌ی «بهرام» ـــ طلب‌کار ِ «رحیم» ـــ که مطالبه‌ای به‌حق دارد، در میان قهرمان‌سازی توده‌ی مردم از یک مرد معمولی که تصمیمی درست ولی معمولی گرفته‌است، گم می‌شود: چون توده‌ی مردم به‌دنبال ستایش از تصمیمات اخلاقی درست نیست، که خود سرشار از بی‌اخلاقی‌هاست؛ بلکه به‌دنبال برآوردن آمال و آرزوهای خود است در سیمای یک قهرمان، که هرچه را توده از آن بی‌بهره است دارد یا توده به‌آن می‌بخشد، و همین مایه‌ی حسدورزی توده می‌شود، تا جایی که قهرمانش را خُردوخمیر می‌کند ـــ در فیلم «رحیم» را چنان بالا می‌برند که همه او را می‌شناسند؛ ولی بعد به‌بدترین وجهی آب‌رویش را می‌برند و عملاً او را می‌کُشند.

در این میان، آن‌که قهرمان هست یا قهرمان می‌شود، چونان تخته‌پاره‌ای در میان امواج افکار عمومی به‌این‌سو و آن‌سو می‌رود، و نمی‌تواند هیچ کاری بکند؛ حتا وقتی تصمیم‌های درستی می‌گیرد. در بازار مکاره‌ی افکار عمومی، هرکس به‌دنبال بستن طَرْفِ خود است، و همه می‌خواهند نمایشی از قهرمانی را ببینند که واجد اوصافی‌ست که توده در عین بی‌بهره‌بودن از آن در تمنایش است و، در عین حال، نمی‌خواهد این امر از محدوده‌ی نمایش خارج شود، و قهرمانی شخصیت اصلی دیری بپاید، و نمایش ملال‌آور شود؛ لذا قهرمانش ـــ چه ساختگی و چه واقعی ـــ را لگدمال می‌کند، که هم یادش برود می‌شده واجد اوصافی شود که حسرتش را می‌خورد، و هم نزد خودش توجیهی دست‌وپا کند که نمی‌شود آن اوصاف را داشت. چنین نمایشی به‌غایت مشابه «Charivari» است که برگردان فارسی سرراستی ندارد.

اگرچه چنین روالی مرسوم تاریخ و روان بشری‌ست، اما اگر پروژه‌ی اخلاقی سترگی را بتوان تعریف کرد که ارزش داشته‌باشد به‌آن بپردازیم، همین نجات انسان از مردم است؛ کاری کنیم در زمانه‌ای که هیچ فردی از زندان «سراسربین (Panopticon)» رسانه‌های جمعی و بازار مکاره‌ی افکار عمومی و آشفتگی شبکه‌های اجتماعی رهایی ندارد، فرد بتواند فردیت و آزادی‌اش را دوباره بازیابد و انسان بتواند دوباره متولد شود ـــ همان انسانی که هر لحظه در معرض تصمیمات اخلاقی‌ست، و نمی‌خواهد قهرمان باشد؛ بلکه می‌خواهد زندگی‌اش را بکند، و پیچیدگی این پروژه همین‌جاست که در زمانه‌ی آزادترین آزادی‌ها، مگر می‌شود دوباره به‌دنبال تولد آزادی فرد رفت؟

پاسخ این است: بله، و باید رفت، و این‌بار باید آزادی را از چنگال توده‌های مردم به‌دست آورد، و انسان را از مردم نجات داد.

۰ نظر ۱۰ آبان ۰۰ ، ۱۱:۱۰
محمدعلی کاظم‌نظری

مهم‌ترین و، در عین حال، احتمالاً بی‌معناترین پرسش این روزها در پیشانی این جُستار درج شده‌است؛ مهم‌ترین از این منظر که با طرح‌ها، موضع‌گیری‌ها، و اظهارات نمایندگان کنونی مجلس، که فاقد کم‌ترین پای‌گاه اجتماعی ممکن هستند، معلوم است رأی‌دادن و رأی‌ندادن هریک از ما تا چه‌میزان می‌تواند بر سرنوشت یکایک‌مان اثرگذار باشد، و این تازه در مورد مجلسی‌ست که نهایتاً جولان‌گاه لابی‌گران و رانت‌خوارانی‌ست که به‌دنبال استخدام اقوام‌شان در ایران‌خودرو و سایپا، تسهیلات ارزان‌قیمت، کارچاق‌کُنی و سِمَت‌گرفتن در شرکت‌های خصولتی و، البته، حل‌وفصل یک‌شبه‌ی معضلات مملکت با طرح‌های خلق‌الساعه و الله‌بختکی هستند، ولی می‌توانند تصمیماتی بگیرند که کشور را زیروزِبَر می‌کند ـــ ریاست‌جمهوری به‌مراتب موضوع مهم‌تری‌ست؛ فارغ از این‌که آیا در دوره‌ی ۴ساله‌ی ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۴، به‌قول مرحوم هاشمی «روز سرنوشت» هم رقم خواهدخورد یا خیر، که در این صورت، موضوع مهم‌تر هم می‌شود.

اما از این گذشته، پرسش از رأی‌دادن عملاً یکی از بی‌معناترین پرسش‌هایی‌ست که می‌توان پرسید، اگر بی‌معناترین‌شان نباشد؛ در شرایطی که هر ۷ نام‌زدی که اصطلاحاً برای تصدی ریاست‌جمهوری این کشور تأیید صلاحیت شده‌اند، روی‌هم‌رفته نمی‌توانند یک شرکت خصوصیِ واقعی را اداره کنند، ثروت خلق کنند، کارْ درست کنند، مسائل یک کسب‌وکار کوچک واقعی را حل‌وفصل کنند، و بدون آن‌که بتوانند الهام‌بخش باشند، سخن‌وَر ماهری باشند، یا این‌که ایده‌ی روشن و منسجمی درباره‌ی «ایران» داشته‌باشند، صرفاً تُرَّهاتی پشت سر هم ردیف می‌کنند، پرسیدن از رأی‌دادن در واقع معنای مشخصی را افاده نمی‌کند؛ حتا اگر در نهایت به‌این بیانجامد که مثلاً برای اعتراض به‌این سازوکار بی‌حاصل رأی باطل و یا سفید بدهیم تا، در عین حال، به‌صندوق رأی نیز پشت نکرده‌باشیم ـــ کُنِشی که در بی‌معنایی پهلوبه‌پهلوی پرسش از رأی‌دادن می‌زند و، از این گذشته، موجد کم‌ترین فایده‌ای هم نیست.

سیاست عرصه‌ی تصمیم‌گیری‌های بهنگام است؛ جایی که هیچ چیزی جُز مدیریت بهینه‌ی تزاحم‌ها و تعارض‌ها واقعیتی ندارد، و اخلاقیات و سخن‌گفتن از تکالیف اخلاقی مطلقاً هیچ وجهی در آن ندارد، که بگوییم به‌احترام تلاش‌های یک سده‌ی گذشته برای دست‌یابی به‌صندوق رأی، نباید آن را از کار بیاندازیم، و یا این‌که با رأی سفید به‌کلیت نظام رأی می‌دهیم، تا بعداً چنان اصلاحاتی صورت پذیرد که ما نیز بتوانیم نام‌زد خودمان را داشته‌باشیم: این‌ها همه خیالات است. به‌بیان سیدجواد طباطبایی در ملت، دولت و حکومت قانون: جُستار در بیان نص و سنت، موضع‌گیری سیاسی «مبتنی بر ارزیابی از رابطه‌ی نیروها و، بیش‌تر از آن، منطق مصالح ملت و کشور است، که موضوع علم سیاست در معنای دقیق آن است. مناسبات سیاسی، یعنی شهروندی و رابطه‌ی دولت و ملت، در قلم‌رو واقعیت‌هایی پدیدار می‌شود که قلم‌رو تنش‌های اجتماعی دائمی‌ست و، از این حیث، می‌توان در تأمین مصالح به‌وحدتی رسید، که البته پیوسته نیز ناپای‌دار است. قلم‌رو مناسبات سیاسی، به‌خلاف "عالَمِ خیالِ" ایدئولوژی‌ها، قلم‌رو منافع و مصالح گروه‌های سیاسی‌ست و، از آن‌جا که رابطه‌ی نیروها و فهم گروه‌ها در میدان پیکار از منافع و مصالح پیوسته دگرگون می‌شود، و این دگرگونی‌ها تابع منطق هیچ علمی نیست، شکست و پیروزی گروه‌ها و افراد نیز امری گذراست و می‌تواند موقتی باشد. به‌سخن دیگر، قلم‌رو مناسبات سیاسی میدان پیکار نیروهای حق و باطل نیست، که در حوزه‌ی "اخلاق" قرار دارد، و حاضران در آن میدان نیز قدیسان نیستند» (تأکید از راقم این سطور است).

بر همین مبناست که پرسش از رأی‌دادن، در عین بی‌معنایی، مهم‌ترین پرسش امروز و دیروز و فردای ماست، که هیچ بدیلی به‌جز رأی‌دادن و کُنِش‌گری سیاسی در همین چارچوب‌های به‌غایت محدود نداریم، تا بتوانیم با گام‌هایی کوچک منافع ملی را دنبال کنیم. انقلاب پدیده‌ی مذمومی‌ست، و تلاش‌های براندازانه، به‌جز این‌که به‌رغم سروصدای بسیار، به‌دلایل مختلف، کم‌ترین اثری بر جامعه‌ی ایران بر جای نمی‌گذارند، اساساً مفید حال این کشور نیز نیستند: در شرایط انقلابی، اولاً همه‌ی تجربه‌های قبلی مفسده‌آمیز خوانده می‌شوند، و همه‌چیز به‌وضعیت اولیه بازمی‌گردد؛ در حالی که سال‌ها بعد ـــ البته در سکوت کامل ـــ به‌تمام آن تجربه‌ها رجعت می‌شود؛ بی آن‌که صاحبان آن تجربه‌ها دیگر باقی باشند، و همه‌چیز دوباره و دوباره بر اساس آزمون‌وخطا آموخته می‌شود (تقریباً تمام طرح‌های توسعه‌ای پس از انقلاب میراث حکومت پهلوی‌اند). در این میان، این زمان و منابع است که هرز می‌رود، و نسل‌های پی‌درپی‌اند که می‌سوزند و به‌تاریخ می‌پیوندند، و پیوندهای اجتماعی‌ست که از هم گسیخته می‌شود. تلاش‌های انقلابی این روزها، که نوعی طبل توخالی‌اند، نه‌تنها فاقد گفت‌مان منسجم بدیل، سازمان‌دِهی مناسب، و رهبری فَرَه‌مند هستند، که اگر همه‌ی این‌ها را هم داشته‌باشند، اقبال چندانی به‌آن‌ها نخواهدبود؛ زیرا تجربه‌ی تازه‌ترین انقلاب ملت ایران هنوز چنان زنده است، و هنوز جایش آن‌چنان درد می‌کند، که بعید است حرکت انقلابی دیگری را به‌این زودی‌ها شاهد باشیم ـــ حساب انفجارهای افسارگسیخته‌ی خشم‌آلودی مانند آبان ۹۸ از این تحلیل جداست، که غَلَیانِ خشونت‌بار تمام غم‌های فروخورده است، و مانند انفجاری‌ست که زود هم سوختش تمام می‌شود.

در چنین شرایطی، تنها امکان از این قرار است: بهره‌برداری از صندوق رأی، به‌شیوه‌ای واقعی، و نه با اوهام و خیالاتی که بالاتر ذکری از آن‌ها رفت، و تنها بهره‌برداری واقعی از صندوق رأی، رأی‌دادن به‌یکی از نام‌زدهای موجود است؛ با همه‌ی چیزهایی که می‌دانیم: این‌که یکی از یکی بی‌دست‌وپاتر، بی‌زبان‌تر، بی‌برنامه‌تر و، در یک کلام، بُنجُل‌تر هستند. کارکرد واقعی صندوق رأی نیز، انتخاب‌کردن نیست؛ رأی‌دادن است، و تفاوت رأی‌دادن با انتخاب‌کردن، از این قرار است: برگزیدن بهترینِ گزینه‌های موجود، با این فرض که نه هیچ‌یک خوب‌اند، و نه حتا عالی. رأی‌دادن مصداق تام‌وتمام یک قاعده‌ی عقلی‌ست به‌نام دفع افسد به‌فاسد؛ تجلی عقلانیت در زندگی روزمره: این‌که از میان همین اشخاص هم کسی را برگزینیم که کم‌ترین زیان را ایجاد کند؛ نه کسی را که بیش‌ترین فایده را به‌ارمغان بیاورد، که در این شرایط اساساً فکرکردن به‌آن هم فضایی‌ست.

به‌غیر از دو نخودیِ این‌وَری و آن‌وَری، که بعید است به‌اندازه‌ی آراء باطل هم رأی بیاورند، و به‌جز پاچه‌وَرمالیده‌ای که در جریان مناظره‌ی دی‌روز نیز جلو می‌افتاد تا بر دامن نام‌زدِ منظور گَردی ننشیند، و به‌جز سردار سرلشگری که سودای امیر ارتش را نیز در سر می‌پروراند و اکنون دست‌به‌دامان بوتاکس شده‌است، و به‌جز معلم معمولی «علوم سیاسیِ اسلامی»، که حتا انشاء را هم نمی‌تواند از رو خوب بخواند، و چنان جزئی‌نگر است که مرحوم سلیمانی را نیز به‌تنگ آورده‌بود، دو نفر باقی می‌مانند: یکی روحانی‌ای که حتا این‌قدر به‌پیروزی‌اش مطمئن نبوده که از ریاست یک قوه استعفاء دهد، و دیگری رییس کلِ برکنارشده‌ی بانک مرکزی. در خصوص اولی، مشخصاً از این منظر که نام‌زدِ منظور است، و همه‌ی صحنه را جوری چیده‌اند که رأی بیاورد و رییس‌جمهور شود تا تجربه‌ی اجراء را برای سِمَت‌های عالی‌تر داشته‌باشد، فراوان گفته‌اند؛ مشکل این‌جاست که او توان این کار را ندارد، بیش‌ازحد ساده است و، از همین رو، توان تصمیم‌گیری و شخصیت یک‌پارچه و مقتدر ندارد، و از پرَنسیب لازم هم برخوردار نیست. او به‌مشاورانی متکی‌ست که به‌جایش تصمیم می‌گیرند، و خودش هم به‌رغم این‌که می‌خواهد به‌هر قیمتی دیده شود و بدرخشد، جَنَم لازم را برای این درخشش ندارد؛ حرف را در دهانش می‌گذارند، ولی همان را هم نمی‌تواند بگوید.

درباره‌ی این نام‌زد، تنها همین یک نمونه را در نظر بگیرید: او در قوه‌ی قضاییه تجربه‌ای طولانی دارد و، قاعدتاً، باید بداند چطور می‌توان دست‌گاه دادگستری را به‌سامان کرد؛ با این حال، از نخستین اقدامات او در هنگام تصدی این سِمَت، این بود که دستور داد بسیاری از دعاوی ابتداء به‌شوراهای حل‌اختلاف ارجاع شوند، تا با کدخدامنشی به‌صلح‌وسازش بیانچامند و، متعاقباً، در صورت عدم‌صلح‌وسازش به‌مراجع دادرسی بازگردند. روشن است که این فرآیند صرفاً منجر به‌اطاله‌ی بیش‌ازاندازه‌ی دادرسی می‌شود، که همین حالا هم وضعیت مناسبی ندارد؛ به‌این علت روشن و تقریباً بدیهی که نوعاً اگر تلاش‌های قبلی برای صلح‌وسازش به‌نتیجه نرسیده‌باشد مردم هزینه‌های گزاف رسیدگی قضایی را به‌جان می‌خرند، و ارجاع دوباره‌ی پرونده به‌شورای حل‌اختلاف، که عموماً فضایی مانند جلسات ختم قرآن زنانه دارد، و چند خانم‌جلسه‌ای آن را می‌گردانند، گرهی از کار مردم نمی‌گشاید.

می‌مانَد همتی؛ با تجربه‌ی کار رسانه‌ای، مدیرعاملی چند بانک، ریاست بانک و بیمه‌ی مرکزی، مدرس اقتصاد ایران، که انصافاً معلم بدی هم نیست و، حتا، تجربه‌ی سفارت تام‌الإختیار در چین. اگر گزینه‌های دیگری از سد شورای نگه‌بان می‌گذشتند، شاید همتی به‌رغم تجربه و سوادی که دارد، برای ریاست‌جمهوری مناسب نمی‌بود، اما عجالتاً صحنه همین است، و زودباوری عمومی، که خیال می‌کردیم متعاقبِ سخن‌رانی رهبری ممکن است تجدیدنظری در نظریه‌ی شورای نگه‌بان صورت پذیرد، خیلی زود به‌این جمع‌بندی رسید که واقعیت امروز کشور از چه‌قرار است، و برنامه‌ی دقیقی ریخته‌اند تا نام‌زدِ منظور به‌نتیجه‌ی دل‌خواه خود، که نتیجه‌ی دل‌خواه گروه‌هایی بسیار ذی‌نفوذ در ساخت اقتصاد سیاسی ایران هستند، دست یابد. این‌جاست که کُنِش سیاسی، در پاسخ به‌پرسش بی‌معنا از رأی‌دادن، اتفاقاً معنی‌دار می‌شود: این‌که برای جلوگیری از ریاست‌جمهوری شخصی که از سال ۵۷ در قوه‌ای تجربه اندوخته، ولی هنوز درک کاملی از مسائل آن ندارد، و ریاست او منجر به‌بروز مشکلاتی در اداره‌ی آن قوه شده‌است، و جلوگیری از تحقق نقشه‌ای که همه تصور تیره‌روشنی از آن داریم، و برخی با صراحت بیش‌تری با کلیدواژه‌ی «خلافت» از آن سخن می‌گویند، و دَم از «رهبری از درون قبر» می‌زنند، و برای تداوم مسیر آشتی با جهان، و حرکت در مسیری که به‌کاهش فشارهای بیرونی به‌مملکت می‌انجامد، در شرایطی که در منطقه اوضاع به‌سودمان است، و در ایالات‌متحد هم بادهای موافق می‌وزند، رأی دهیم.

طبعاً چنین رأیی به‌همتی، با کم‌ترین انتظار و امیدواری‌ست؛ برخلاف ۸۴، که مجموعه‌ای از سهم‌خواهی‌ها و بازی‌خوردن‌ها از بازی تأیید صلاحیت‌ها و حکم حکومتیِ متعاقب آن، و درک تخیلی از اقتضاء سیاست‌ورزی، تداوم عقلانیت دولت خاتمی را دچار وقفه‌ای کرد که تاوانش را تا همین امروز هم می‌دهیم، و تشتت دور اول چنان آراء را شکسته‌بود که تمامش روی هم نیز نتوانست مانع از بروز «معجزه‌ی هزاره‌ی سوم» شود، این‌بار لازم است همه بر کم‌ترین انتظارات، و تنها برای جلوگیری از بدترشدن اوضاعی که همین حالا هم چندان خوب نیست، متمرکز شویم، و به‌گزینه‌ای رأی دهیم که صرفاً بتواند از بدترشدن اوضاع، دست‌کم با سرعتی که مابقی حضرات با نابلدی به‌دنبال آن‌اند، جلوگیری کند. در دور اول ۸۴، آن معجزه صرفاً نزدیک به ۱۹ونیم‌درصد آراء را آورده‌بود، و اگر سهم‌خواهی و صحبت از روی شکم‌سیری نبود، کسی که با مرحوم هاشمی به‌دور دوم می‌رفت، کروبی بود، و هرکدام رییس‌جمهور می‌شدند، اوضاع زمین تا آسمان با امروز فرق می‌کرد. سیاست عرصه‌ی تصمیم‌هایی‌ست که هریک ممکن است تا دهه‌ها تاریخ را دگرگون کنند.

در زمانه‌ی مانتوهای گشاد و اِپُل‌دار، تصور پوشش امروز زنان در خیابان‌ها حتا ممکن هم نبود؛ چنان‌که در زمانه‌ی ناگزیریِ کشف حجاب برای بیرون‌کشیدن زنان از انقیاد مردانه، این حجم از استخدام زنان در عصر جمهوری‌اسلامی اساساً محتمل نبود؛ چنان‌که در اَوانِ تولد شبکه‌های اجتماعی که یکی پس از دیگری زیر تیغ فیلترینگ می‌رفتند، دست‌رسیِ چنین گسترده‌ی عموم به‌انواع شبکه‌های اجتماعی دور از ذهن می‌نمود؛ چنان‌که تصور نمی‌شد حکومت اسلامی بتواند موسیقی پاپ داشته‌باشد و، در زمانی، حتا علی‌رضا افتخاری و حسن همایون‌فال و بیژن خاوری و پرویز طاهری و عباس بهادری، که ترانه‌های‌شان قدری ضرب داشت با بدبختی کار می‌کردند، ولی اکنون رِنگی‌ترین ترانه‌ها را همین تله‌ویزیون اسلامی پخش می‌کند؛ چنان‌که همین امروز ـــ به‌جز تَک‌وتوک مضراب‌های مخالف ـــ مذهبی‌ترین‌ها هم به‌دستورات عُرفی دولت در مورد کرونا گردن می‌گذراند، و فریادی که در مشهد می‌گوید «تهران بی‌جا کرده»، در نطفه خفه می‌شود.

مسیر تحول در ایران، از حرکت‌های تدریجی می‌گذرد؛ این، ذاتِ مردمی‌ست که با تطبیق‌دادن خودشان با هر چیز، از تولد اسلام تا حمله‌ی مغول، و تا تمام تجاوزها و جنگ‌ها و خون‌ریزی‌ها و قحطی‌ها و التهابات کمرشکن تاریخی، توانسته‌اند همه‌ی عناصر نامطلوب را با صبری طولانی به‌عناصر مطلوب تبدیل کنند، و تا همین امروز تاب بیاورند. ایرانیان قدیمی‌ترین ملتِ واقعی دنیا هستند، و از طولانی‌ترین تاریخ پیوسته‌ی جهان برخوردارند؛ همین صبر طولانی و اصلاح تدریجی راز ماندگاری و آبادانی ما در صحاری خاورمیانه است. همان‌طور که تصمیم‌های سیاست‌مداران ممکن است اوضاع را تا مدت‌ها دست‌خوش بهترشدن یا بدترشدن کند، نگاه ما به‌گذشته‌ای مملوء از صبوری و گام‌های کوچک تدریجی، می‌تواند به‌یادمان بیاورد که حتا در مورد بی‌معنی‌ترین اقدامات هم، می‌توان معنایی خلق کرد که یک کشور را منتفع کند، و رأی به‌همتی ـــ در این شرایط ـــ از همین جنس است.

۰ نظر ۱۶ خرداد ۰۰ ، ۱۳:۲۳
محمدعلی کاظم‌نظری

مهم‌ترین پرسش درباره‌ی فایل صوتی گفت‌وگوی ظریف این است که چه‌کسی آن را منتشر کرده‌است. دم‌دستی‌ترین پاسخ این است که این فایل دَرز کرده‌است؛ قرینه‌اش هم این است که گفته می‌شود یکی از اعضاء گروهی که مسئول تهیه‌ی این تاریخ شفاهی بوده به‌ایالات‌متحد رفته، و درخواست پناهندگی کرده‌است ـــ پاسخی که می‌تواند درست باشد یا نه، ولی عموماً پاسخ به‌مسئله‌ای چنین پیچیده و ذوابعاد، که از تهران تا واشنگتن را لرزانده‌است، این‌قدر پیش‌پاافتاده نمی‌تواند باشد.

دو گروه عمده‌ی سیاسی در کشور داریم، که گرچه در مواقع بحرانی می‌توانند به‌طور تاکتیکی «وحدت» کنند، اما حوزه‌ی نفوذ و دامنه‌ی منافع‌شان و، تا اندازه‌ای، دیدگاه‌هایی که درباره‌ی موضوعات مبتلاءبه دارند، آن‌ها را از یک‌دیگر متمایز می‌کند. در مسئله‌ی اخیر، هر دو می‌توانسته‌اند به‌شرحی که خواهم‌گفت، منافعی در این افشاء دنبال کنند؛ بدین‌ترتیب ممکن است عنوان عمومی اصلاح‌طلبان و یا اصول‌گرایان نسبت به‌افشاء این فایل صوتی اقدام کرده‌باشند. اما هریک چه‌سودی می‌برند؟

افشاء این فایل به‌دولت کمک می‌کند همان‌گونه که در سال ۱۳۹۲، با برجسته‌سازی دالّ مرکزی «چرخیدن هم‌زمان سانتریفیوژ و چرخ زندگی مردم» منافع حکومت و مردم هم‌سو شود و، بدین‌واسطه، رأی بیاورد، اینک با برجسته‌سازی همان دالّ مرکزی، در شرایطی که مذاکرات احیاء برجام با سرعت بالایی در حال پیش‌رفت است، کاری کند دولت بعدی نیز بر همین نَمَط پیش برود، و در اختیار اصلاح‌طلبان/اعتدال‌گرایان باقی بماند.

در واقع، همان‌گونه که در سال ۱۳۹۲، «شیخ دیپلمات» با یک کلید و مقادیری متلک و اندکی شجریان، توانست در نقطه‌ی اشتراک منافع حکومت و مردم قرار گیرد، و مذاکره‌کننده‌ای را که جُز وقت‌کُشی راه‌برد دیگری نمی‌شناخت و، در عین حال، گروهی که نمایندگی می‌کرد مانع «نرمش قهرمانانه» بودند، از راه به‌دَر کند، این‌بار نیز تصور این است که چنین فایلی می‌تواند این دوگانه را برجسته کند، که عدول از مذاکره با غرب یعنی بدبختی.

در این تحلیل، این گزاره مفروض است که منافع حکومت در رفع تحریم‌هاست، و لذا این‌بار نیز انتخاب رییس‌جمهوری که با شعار مذاکره خود را نام‌زد کرده‌است، موجب اشتراک منافع حکومت و مردم است؛ لذا با مانعی در سطوح بالاتر نیز مواجه نخواهدبود. بنابراین، در ادامه نام‌زدی مطرح می‌شود که به‌مانند روحانی می‌تواند مذاکره‌کننده‌ی خوبی باشد، و با لابی‌کردن میان جناح‌های گوناگون، نقطه‌ی اتصال همگی‌شان باشد: علی لاریجانی ـــ بعداً درباره‌اش بیش‌تر می‌نویسم.

با این افشاء، ظریف عملاً جای‌گاهی مانند خاتمی می‌یابد، و می‌تواند مهم‌ترین حامی لاریجانی باشد؛ بی آن‌که در دولت او جای‌گاهی رسمی اختیار کند. در جریان انتشار این فایل صوتی، یکی از اصلی‌ترین روی‌دادهایی که به‌وقوع پیوست، بازسازی چهره‌ی ظریف، از «ماله‌کِش اعظم»، به‌شخصیتی‌ست که می‌تواند کشور را در جهان با آب‌رو نمایندگی کند، و زمانی مردم عموماً هوادار او بودند و، حتا، برخی دکمه‌ی لایک فیس‌بوک را نیز به‌افتخار او برای مدتی تغییر داده‌بودند به‌چیزی در مدح او.

در سوی دیگر، اگر اصول‌گرایان این فایل را منتشر کرده‌باشند، با آن‌چه از تحلیل ظریف در این فایل، که صحبت‌های قبلی صالحی مبنی بر این‌که ایران سگک کمربندی‌ست که آمریکا می‌خواهد به‌دور روسیه ببندد نیز، آن را تأیید می‌کند، می‌فهمیم، به‌موضع کلی‌شان که مخالفت با نزدیکی به‌غرب است کمک می‌کند؛ ضمناً موضع مذاکره‌کنندگان ایران را در مذاکرات جاری وین تضعیف می‌کند، و این سیگنال را به‌دولت‌های غربی می‌دهند که این‌ها دولت مستعجل‌اند: با ما باید مذاکره کنید.

تضعیف جای‌گاه دولت کنونی در مذاکرات جاری، وضعیت عمومی آن‌ها را در انتخابات آتی نیز دست‌خوش تنزل خواهدکرد؛ زیرا با ناکامی مذاکرات، اصلی‌ترین راه‌برد اصلاح‌طلبان/اعتدال‌گرایان برای پیروزی در این انتخابات، به‌بن‌بست می‌رسد، و چیز دیگری هم نیست که با تمسک به‌آن، بتوانند جای‌گاه‌شان را بازیابی کنند. طبعاً نیازی به‌تذکر نیست که این انتخابات، اهمیتی فراتر از همه‌ی نمونه‌های قبلی‌اش دارد؛ «روز سرنوشت»، به‌قول مرحوم هاشمی، احتمالاً در دولت ۸ ساله‌ی برآمده از این انتخابات رقم خواهدخورد.

جالب است که مذاکرات جاری نیز مهم‌تر از نمونه‌ی قبلی آن است؛ زیرا همه‌ی طرف‌ها با آگاهی برخاسته از تجربه‌ی ناکام قبلی به‌وین رفته‌اند، و حتماً اصرار خواهندکرد که این‌بار باید متنی تنظیم شود که نتوان به‌این راحتی‌ها آن را در کاخ سفید «پاره کرد»، و یا در بهارستان «آتش زد»: برای همین هم آمریکایی‌ها دنبال برجام «سخت‌گیرانه‌تر و طولانی‌تر» هستند، و ایرانی‌ها دنبال برجامی که قال همه‌ی تحریم‌ها را بکَند ـــ و جناحی که این توافق را امضاء کند، دولت آینده و «روز سرنوشت» را نیز تصاحب خواهدکرد.

قاعدتاً با قطعیت نمی‌توان گفت این افشاء از ناحیه‌ی اصلاح‌طلبان/اعتدال‌گرایان صورت گرفته‌است تا جای‌گاه‌شان را تثبیت کنند، و یا از ناحیه‌ی اصول‌گرایان تا جای‌گاه رقیب‌شان را تنزل دهند. با این حال، اگر روایت محمدتقی کروبی را بپذیریم، شرایط به‌سود گزینه‌ی نخست تغییر می‌کند؛ او گفته فایل را دست‌کم ۵ روز پیش از انتشار دست‌کم از ۲ منبع شنیده‌است، و این یعنی یا برنامه‌ی عامدانه‌ای برای افشاء وجود داشته، یا تمام منتشرکنندگان ساده‌لوح بوده‌اند.

من، برخلاف حسین باستانی، در سمتی می‌ایستم که کمینه‌ای از عقلانیت برای کنش‌گران سیاسی قائل است.

۰ نظر ۰۸ ارديبهشت ۰۰ ، ۱۳:۲۸
محمدعلی کاظم‌نظری

محسن فخری‌زاده

تقریباً در سال‌روز ترور یکی دیگر از شخصیت‌های هسته‌ای ایران، یکی دیگر از شخصیت‌های این برنامه و، احتمالاً، مهم‌ترین‌شان را ترور کردند؛ معلوم هم هست که به‌احتمال زیاد کار اسرائیل بوده، که ید طولایی در این جنس فعالیت‌ها دارد: از ربودن آدولف آیْشْمَن برای محاکمه در اسرائیل و ارسال جاسوسی به‌نام اِلی کوهِن به‌سوریه که تا نام‌زدی وزارت دفاع این کشور هم پیش رفت، تا همین امروز، کشوری که از هر سو آماج دشمنی‌ست، اگر چنین روی‌کردی در پیش نگیرد، سال‌ها پیش ـــ واقعاً ـــ از صحنه‌ی روزگار محو می‌شد.

این ترور، به‌مانند ترور فرمان‌دِه سپاه قدس، بیش از هر چیز مایه‌ی ننگ است؛ به‌مانند ترور قبلی، که با اطلاع بی‌نقص از مسیر حرکت و جزئیات و زمان‌بندی دقیق سفر قاسم سلیمانی به‌عراق صورت گرفت، در این ترور هم، اطلاع دقیق از مسیر بازگشت محسن فخری‌زاده از سفر شمال، لابد بی‌توجه به‌محدودیت‌های تردد، که به‌همین خاطر هم‌راهانی هم داشته‌است، با یک وانت پُر از مواد منفجره، که معلوم نیست چگونه قاچاق شده و به‌این نقطه رسیده‌است، سبب شد عملیات کاملاً بی‌نقص اجراء شود.

برخلاف نمونه‌ی تایلندی، که سه‌نفر «تاجر» برای ترور دیپلمات‌های اسرائیلی اقدام کردند، ولی علاوه بر آن‌که از تصاویر کام‌جویی‌شان در عشرت‌کده‌ای در پاتایا لو رفتند، یک‌جفت پا هم گذاشتند به‌یادگار در تایلند بماند، و با ماسک و کلاه نقاب‌دار و دروغ‌پردازی رسمی، با یک محقق استرالیایی ـ بریتانیایی تاخت زده‌شدند، تا بیش از این رسوایی به‌بار نیاید؛ دست‌آخر هم معلوم نشد این بنده‌ی خدا که این‌جا زندانی بود واقعاً جاسوسی کرده‌بود، یا صرفاً چون دوست‌پسر اسرائیلی داشت مدتی را در سیاه‌چال گذراند.

واقعیت آن است که وقتی ماجرای مضحکی مانند «مستعان ۱۱۰» پیش می‌آید، که رسوایی‌اش تا نفر اول یکی از دو نیروی نظامی این مملکت را هم در بر می‌گیرد، بدون آن‌که مقامی از کار برکنار شود، و یا این‌که استعفایی ـــ وَلو نمایشی ـــ صورت گیرد، وقوع چنین ترورهایی دور از ذهن نیست؛ نظیر همین ماجرا را در جریان حمله به‌تأسیسات نظنز هم مشاهده کردیم: وقتی در پاسخ به‌تخریب بخشی از این تأسیسات، تصمیم می‌گیرند کل تأسیسات را به‌زیر کوه منتقل کنند، یعنی حمله به‌این تأسیسات نه از طریق خراب‌کاری و یا عملیات رایانه‌ای، که از هوا روی داده‌است؛ این یعنی یک پرنده ـــ پَهْپاد یا موشک یا جنگنده ـــ بدون آن‌که صدایی از پدافند کشور دربیاید، تا عمیق‌ترین نقطه‌ی خاک ایران نفوذ کرده، و عملیاتش را با موفقیت به‌انجام رسانده‌است.

این هم مایه‌ی ننگ است؛ ولی تنها چیزی که شاهدش هستیم، لاف‌هایی‌ست که هر روز ابعاد باورنکردنی‌تری پیدا می‌کنند، و شاعرانه‌تر می‌شوند؛ نظیر همان برخوردی که فتح‌علی‌شاه قاجار، در هنگام امضاء قراردادی که ایوان پاسکوویچ انشاء کرده‌بود، در پیش گرفت: «کِشَم شمشیر مینایی، که شیر از بیشه بگریزد؛ زنم بر فرق پسکوویچ، که دود از پطر برخیزد» و، البته، قرارداد را امضاء کرد، زمین‌ها را داد، رشوه‌ها را گرفت، و به‌حرم‌سرا برگشت. در هنوز بر همان پاشنه می‌چرخد؛ چیزی عوض نشده‌است، و همه‌چیز بر همان نَمَط است که بود ـــ انتشار دستورالعمل طب سنتی، برای مقابله با کرونا؛ در حالی که جهان مشغول پیش‌خرید واکسن این بیماری‌ست.

در فقدان هرگونه کار واقعی و عینی، در غیاب امکان هرگونه تأمل در خصوص مسائل اصلی، تنها چیزی که سیطره می‌یابد، منطقی‌ست که سده‌هاست حکم‌فرماست: «منطق منبر»؛ همان که سبب می‌شود هر ایرانی یک متخصص، و هر متخصص صرفاً یک سخن‌پرداز قهار باشد، نه بیش‌تر. در شرایطی که کشور با مسائلی بنیادین دست‌وپنجه نرم می‌کند، که امکان بقاء و حیات تمدنی ایران را در معرض جدی‌ترین تهدیدها قرار داده‌است، بحث از «حجاب اجباری/اختیاری» هنوز می‌تواند جنجال برپا کند، و راه‌کار اندیش‌مندان و دانش‌مندان و نیروهای پای کار و کارشناسان ذی‌صلاح برای کاهش رشد جمعیت ایران به‌کم‌تر از یک‌درصد، آسان‌گرفتن ازدواج از سوی خانواده‌هاست.

منطق منبر، منطق سِیر در هپروت است؛ لفاظی جان‌دار و هیاهوی بسیار برای هیچ؛ صحبت در مورد هر موضوع باربط و بی‌ربط؛ تلفیق خاطره و تکنیک‌های جذب و جلب و نگه‌داشت مخاطب، بدون هیچ اقدام مشخص ـــ هریک از کسانی که در مثلاً بهترین دانش‌گاه‌های این مملکت، در هر کدام از رشته‌های علوم انسانی تحصیل کرده‌اند، ردّ روشنی از منطق منبر را به‌عینه دیده‌اند: در کلاسی که در هر کشور دیگری باید به‌زبان انگلیسی برپا شود و در آن لبه‌های علم مورد مطالعه قرار گیرد، لب‌ریز از تکرار چندباره‌ی مکرراتی‌ست که نهایتاً در دوره‌ی لیسانس می‌توان یادشان گرفت، با تلفیق ارائه‌ی همین اباطیل از سوی دانش‌جویان، با چاشنی لاس‌زدن‌های خودمانی.

تعجبی هم ندارد؛ وقتی سامانه‌ی حکم‌رانی امروز ایران، تنها در دو چیز خبره است، وضعیت نمی‌تواند چیزی جز این باشد: یکی سخن‌پردازی و گرم‌کردن تنور منبر؛ دو دیگر صدور اوامر و نواهی، بی‌آن‌که لزوماً تحقیقی از وضع موجود و ویژگی‌های وضع ایدئال صورت گرفته‌باشد. این سامانه از دل اندیشه‌هایی درآمده که ربط وثیقی به‌واقعیت ندارد، و می‌تواند تماس تصویری را نهی کند؛ ولی درباره‌ی نرم‌افزاری که این تماس را برقرار می‌کند، ساکت بماند. نتیجه‌ی سیطره‌ی منطق منبر، در زوال عقلانیت، این است که وزیر کار، با آن هیکل کارفرمایی راستین، به‌جای آن‌که درباره‌ی شلاق‌خوردن یک کارگر حرف بزند، وعده‌ی انتقام از قاتلان فخری‌زاده را می‌دهد.

در پاسخ به‌ترور قاسم سلیمانی هم چنین منطقی حاکم بود: پس از انبوهی لفاظی تند و تهدیدهای متنوع، با ترس‌ولرز و با چندین‌وچند واسطه به‌آمریکا پیغام دادند قصد نمایش «انتقام سخت» دارند (بگذریم که املاء انگلیسی این عبارت را هم نمی‌دانستند)؛ وقتی پای‌گاه خالی را موشک‌باران کردند، منطق منبر دوباره به‌میدان آمد، و از پُشته‌کردن کُشته‌های آمریکایی خبر ساخت (بگذریم که بعداً اقرار کردند دروغ گفته‌اند)؛ در نهایت اما، آن‌چه واقعی بود، گندی بود که بالا آمد ـــ اشتباه‌گرفتن هواپیمای مسافربری با جنگنده‌ی خارجی، و کُشتن تمام مسافران این هواپیما، که عمدتاً ایرانی بودند. منطق منبر آن‌جا رخ نمایانْد که مسئول اصلی این فاجعه گفت گردنش از مو باریک‌تر است، هرچه دستور بدهند عمل می‌کند، و آرزوی مرگ کرده؛ ولی تا همین امروز، قرص‌ومحکم، روی صندلی‌اش نشسته‌است.

در دوران فترت ایران‌زمین، که حتماً واجد شرایط امتناع است، تنها منطقی که امکان دارد، همین منطق منبر است، که وقتی امکان تأمل جدی در خصوص مسائل مبتلاءبه‌مان را از دست داده‌ایم، موجد ورّاجی‌های پوچ و بی‌حاصل می‌شود، که داستانی برای اقناع مخاطبان شکل بگیرد، لباسی بر تن برهنه‌ی پادشاه پوشانده‌شود، فروپاشی به‌تعویق بیافتد، و نمایشی از اقتدار برپا شود، که اشک حضار را درمی‌آورَد، و از یادشان می‌برد که منبر در چه‌خصوصی برپا شده، و جای‌گزین چه‌چیزی شده‌است.

بعداً البته قیمه‌پلویی هم می‌دهند، که گریه بی‌قیمه فتیر است؛ فترتی که از پایان عصر صفوی آغاز شد و، تا فرداهای قابل پیش‌بینی، تداوم خواهدداشت ـــ از همان زمان که برای دفع حمله‌ی محمود افغان در دربار صفوی آش پختند، و به‌جای تمهید سازوبرگ نظامی، دقت کردند شمار گوسفندان مقدس باشند و دختران باکره آش را بپزند تا دفع بلاء شود؛ تا امروز که می‌خواهند جوری به‌یک ترور دقیق و حساب‌شده واکنش نشان دهند که «کُرک‌وپشم دشمن بریزد».

پی‌نوشت: تصویر صدر این نوشته، تنها تصویر موجود در وب از محسن فخری‌زاده (نفر اول از سمت راست) است، که وب‌سایت رسمی رهبری آن را در تاریخ سوم بهمن‌ماه ۱۳۹۷، به‌عنوان یکی از اجزاء گزارش خبری از دیدار مسئولان و محققان ستاد توسعه‌ی علوم شناختی با ایشان، منتشر کرده‌است. گزارش را این‌جا، و آلبوم تصاویر را این‌جا ملاحظه کنید.

۰ نظر ۰۸ آذر ۹۹ ، ۱۲:۳۴
محمدعلی کاظم‌نظری

دونالد ترامپ

اگرچه با انبوه خبرهای ضدونقیض بر من ثابت نشد که دونالد ترامپ واقعاً کرونا گرفته یا نه، و این‌که اگر گرفته وضعیت چقدر حاد بوده‌است؛ با این حال، مایل‌ام در حاشیه‌ی این خبرها، و به‌بهانه‌ی نوشتن از کتاب جان بولتون ـــ اتاقی که در آن اتفاق افتاد ـــ اندکی در این رابطه تأمل کنم.

این کتاب را به‌ترجمه‌ی گروهی از مترجمان، به‌سرپرستی محمد معماریان، و منتشرشده از سوی انتشارات امیرکبیر، چند روز پیش به‌پایان رساندم. نثر شیوا و دقیق بولتون، که در کنار انبوهی شغل دیگر، از وکالت تا عضویت در هیئت‌مدیره‌ی شرکت‌ها و لابی‌های سیاسی و نقش‌آفرینی دولتی، دستی هم بر آتش ستون‌نویسی دارد، کاری کرده‌است کتاب به‌غایت خواندنی باشد.

و البته که این کتاب بسیار مهم است، و اهمیت آن از این‌جا ناشی می‌شود که روایت نزدیک، بادقت، و بی‌واسطه‌ای از طرز عمل‌کرد دولت ترامپ و شخص او به‌دست می‌دهد؛ بگذریم که این کتاب، دالّ روشنی‌ست بر این‌که دولت، حتا در ابعاد ایالات‌متحد، چقدر می‌تواند متأثر از سازوکارهای اداری بی‌حاصل باشد، که اصلاح آن را احتمالاً ناممکن می‌سازد.

بولتون در این کتاب نشان می‌دهد حکم‌رانی شخصی چون ترامپ، که مانند هر اهل بازار دیگری همه‌چیز را از دری‌چه‌ی سودوزیان نقدی و کوتاه‌مدت می‌بیند، چطور می‌تواند سیاست آمریکا را در عرصه‌ی بین‌المللی متأثر کند: منطق حکومت‌داری ترامپ روشن است؛ او می‌خواهد به‌مردم آمریکا بپردازد، و اصل حضور و نقش‌آفرینی این کشور در هرجای دیگر را به‌پرسش می‌کشد.

از ژاپن و شبه‌جزیره‌ی کُره، تا شبه‌جزیره‌ی کریمه، تا خاورمیانه، تا آفریقا و، حتا، آمریکای جنوبی، اصلی‌ترین پرسش‌های ترامپ این‌هاست: «چرا باید آن‌جا باشیم؟ و اگر قرار است آن‌جا باشیم، چرا باید هزینه‌اش را ما (=مالیات‌دهندگان آمریکایی) پرداخت کنیم؟». این پرسش‌ها کلیدی‌اند؛ بیرون از بوروکراسی دولتی، کلیت و تمامی جزئیات این دست‌گاه پرسش‌برانگیز است.

و تمام تصمیمات ترامپ متأثر از همین نگاه است: خروج از عراق، خروج از پیمان‌ها و سازمان‌های دوجانبه و چندجانبه، فشار به‌کشورها برای تأمین هزینه‌های دفاع ایالات‌متحد از آن‌ها، و دوری از هرگونه هزینه‌تراشی از جنس نبردهای نظامی، مانند برنامه‌ای که پس از اسقاط پهپاد آمریکایی از سوی ایران برای حمله به‌کشورمان داشتند، ولی در آخرین لحظات ترامپ آن را مُلغا کرد.

از سوی دیگر، از آن‌جا که ترامپ در دیوان‌سالاری دولتی جای‌گیر نشده‌است، به‌مانند هر انسان دیگری به‌دنبال آن است که رأساً و شخصاً منافع خود را دنبال کند: با رهبران دیگر کشورها طرح دوستی می‌ریزد و، بنا بر این دوستی، روابط خود را با آن کشورها بازبینی می‌کند و، مهم‌تر از همه، می‌خواهد تصویری که از خود به‌جا می‌گذارد، مطلوب باشد.

به‌جز این‌ها، او به‌دنبال تضمین انتخاب دوباره‌ی خود به‌ریاست‌جمهوری ایالات‌متحد هم هست؛ برای همین، علاوه بر آن‌که در ماجرای اوکراین تلاش می‌کند حزب دموکرات و جو بایدِن را از راه بردارد، به‌عنوان تیمی یک‌نفره، فارغ از هم‌اندیشی‌هایی که انجام شده‌است، خود از طریق رسانه‌ی شخصی‌اش ـــ توییتر ـــ با مردم ارتباط برقرار می‌کند، و در لحظه تصمیم می‌گیرد.

می‌توان بررسی کرد که روی‌کرد ترامپ در مجموع به‌سود آمریکا، و یا حتا کل دنیا هست یا خیر؛ اما این کار ما نیست: این را رأی‌دهندگان آمریکایی باید مورد بررسی قرار دهند که می‌توانند بر نتیجه‌ی انتخابات اثرگذار باشند؛ ما تنها می‌توانیم تحلیل و پیش‌بینی کنیم و، چنان‌چه چهار سال دیگر را با ترامپ بودیم، درک کنیم چطور می‌توانیم کشورمان را نگه داریم.

نکته البته این‌جاست: وزن بوروکراسی مستقل ایالات‌متحد، که عمدتاً فارغ از جابه‌جایی احزاب و رؤسای جمهور عمل می‌کند، و نتیجه‌ی رسوب عقلانیتی چندصدساله در دست‌گاه حکم‌رانی این کشور است، چندان سنگین است که حتا روی‌کرد رادیکال ترامپ هم نمی‌تواند کار زیادی در مقابل آن از پیش ببرد: جابه‌جایی پارادایمی در دست‌گاه دولتی به‌این سادگی‌ها صورت نمی‌گیرد.

در مقابل، در مواردی که به‌شخص ترامپ و منافع شخصی‌اش مربوط می‌شود، کار به‌سادگی توسط خود او پیش می‌رود: پس از مناظره‌ای جنجالی، که او نتوانست به‌رغم تبلیغات قبلی در خصوص ناتوانی بایدن از پس او برآید، خبر ابتلاء او به‌کرونا، و بهبودی فوری‌اش با بازگشتی مقتدرانه، با برداشتن ماسک با چهره‌ای برافروخته، تدبیری بود که او را به‌گردونه بازگرداند؛ شانس پیروزی او بیش‌تر شد.

می‌مانَد ایران؛ کشوری که با فرصت‌سوزی به‌پادرمیانی نخست‌وزیر وقت ژاپن به‌درخواست شخص ترامپ، و نه دست‌گاه دولتی، بی‌اعتنایی کرد، و اکنون نه‌تنها شخص ترامپ را با خود هم‌راه ندارد، که دست‌گاه دولتی نیمه‌محافظه‌کار ـ نیمه‌لیبرال هم، با توجه به‌محاسبات مرسوم روابط بین‌الملل، با این کشور دچار چالش‌های جدی‌ست.

و این استخوان لای زخم، حتا در صورت انتخاب بایدن، که خود یکی از همان اهالی بوروکراسی مستقل و قدرت‌مند آمریکاست نیز، چندان امکانی برای بیرون‌آمدن نخواهدداشت؛ مگر در یک‌صورت، و آن این‌که بپذیریم وضعیت‌مان عادی شود: نه مانند قداره‌کِش‌ها، که مانند بچه‌های سربه‌زیر در محله گام برداریم، و به‌زندگی‌مان برسیم.

۰ نظر ۱۵ مهر ۹۹ ، ۱۱:۰۵
محمدعلی کاظم‌نظری

دفاع از جیکوب

تا پیش از تماشای مینی‌سریالی که می‌خواهم چندخطی درباره‌اش بنویسم، تنها سریالی که دیده‌بودم «بازی تاج‌وتخت (Game of Thrones)» بود، و یک مینی‌سریال به‌نام «بلندترین صدا (The Loudest Voice)»، که زندگی راجِر اِیلْز ـــ مؤسس و مدیر فاکس‌نیوز ـــ را روایت می‌کرد. این را هم باید بگویم که از دیدن سریال إباء دارم؛ چون می‌دانم نمی‌توانم به‌قاعده‌ی هر نشست یک قسمت پای‌بند بمانم، و با آغاز هر سریال از کار و زندگی می‌افتم، و نمی‌توانم جلوی خودم را برای تماشای قسمت‌های بعدی بگیرم؛ اما این دوتا، به‌هم‌راه سومی که درباره‌اش می‌نویسم، استثناء بودند و، احتمالاً، کاری کنند باز هم از کار و زندگی بیافتم!

تکلیف اولی به‌عنوان یک اثر سینمایی شگفت‌آور، البته به‌جز فصل آخر، که سازندگان تصمیم گرفتند از قصه‌ی کتاب «ترانه‌ی یخ و آتش» تا اندازه‌ای عدول کنند، و آن‌قدر آش زدوخورد را شور کردند، که آب به‌پایان‌بندی افتاد، که روشن است؛ دومی هم واقعاً به‌ایجاد درکی مقدماتی از سیاست‌ورزی در ایالات‌متحد کمک می‌کند و، گرچه به‌بهانه‌ی متهم‌شدن شخصیت اصلی به‌ایذاء جنسی ساخته شده‌است، به‌بهانه‌ی این قضیه به‌خوبی نشان می‌دهد سیاست «اول آمریکا (America First)» از چه‌آبشخوری تغذیه می‌کند. به‌علاوه، این مینی‌سریال تصویر خیره‌کننده‌ای از این‌که یک کارآفرین و مدیر واقعی چه‌مختصاتی باید داشته‌باشد عرضه می‌کند، و با تماشای این سریال است که می‌فهمیم چرا عموم ایرانیانی که دل‌شان پَر می‌کِشد کارآفرین و مدیر خوانده‌شوند باید بروند گاراژ؛ دقیقاً همانند روایتی که از زندگی رِی کراک ـــ تصاحب‌کننده، بزرگ‌کننده، و مدیر مَک‌دونالد ـــ در فیلم «بنیان‌گذار (The Founder)» ارائه می‌شود، یا روایتی که به‌نحوی تماشایی در فیلم «فورد در برابر فِراری (Ford Vs. Ferrari)» شاهد آن هستیم.

از این مقدمه‌ی طولانی که بگذریم، مینی‌سریالی که تازگی دیدم و اثر انکارناپذیری بر من بر جای گذاشت، «دفاع از جیکوب (Defending Jacob)» است؛ یکی از آن آثار سینمایی حقوقی، که مکرراً بیننده را به‌قضاوت وامی‌دارد ـــ برای تقریب به‌ذهن، شاید اشاره به«جدایی نادر از سیمین» به‌عنوان نمونه‌ای آشنا بد نباشد. این مینی‌سریال هشت‌قسمتی، داستان خانواده‌ای را تعریف می‌کند که درگیر یک پرونده‌ی کیفری می‌شوند؛ اشاره به‌هر جزء دیگری از قصه آن را لوث می‌کند؛ بنابراین، می‌کوشم تا جایی که جذابیت داستان را از بین نبرم، به‌این مینی‌سریال بپردازم.

گذشته از وجوه فنی، بازی‌های درخشان، و صحنه‌پردازی و موسیقی متناسب، آن‌چه این سریال را برای منی که سال‌هاست دانش‌جوی حقوق هستم جذاب‌تر می‌کرد، توجه به‌جزئیات حقوقی ماجرا بود؛ این‌که هریک از طرفین دعوای کیفری در واقع باید چه کنند، و در عمل چه می‌کنند. واقعیت این است که کم‌تر فیلم و یا سریالی در ایران اصلاً به‌جزئیات حقوقی قصه‌ای که تعریف می‌کند دقت می‌کند؛ یعنی به‌جز همان «جدایی...»، که مفهومی به‌نام بازپرس را ـــ که نقشی تعیین‌کننده در پرونده‌های کیفری دارد ـــ به‌سینما آورد، حتا «متری شیش‌ونیم» هم در نیمه‌ی دوم فیلم از بی‌دقتی‌های حقوقی خالی نبود، در حالی که نباید چنین می‌بود.

در «دفاع از جیکوب»، ماجرا چنان منطبق با جزئیات است، و عمل‌کرد وکلاء و نمایندگان دادستانی را به‌خوبی به‌تصویر می‌کشد، که می‌تواند نوعی کلاس درس برای حقوقی‌جماعت باشد، که یاد بگیرند کار حقوقی ـــ به‌جز کارچاق‌کنی ـــ چه‌ویژگی‌های دیگری می‌تواند داشته‌باشد، که البته نیازمند هوش و تجربه‌ی بسیار بالاست، و این‌که یک نظام قضایی منصفانه در عمل چگونه کار می‌کند، و چطور هر قول و فعل و ترک‌فعلی می‌تواند به‌نحوی حرفه‌ای مورد بررسی قرار گیرد. البته حُسن این سریال این است که همین نظام قضایی حرفه‌ای را نیز به‌درستی به‌چالش می‌کشد، و نشان می‌دهد چگونه ممکن است حتا با مراعات عالی‌ترین دقت‌ها در رسیدگی نیز، هم‌چنان پرونده با بزرگ‌ترین تردیدها روبه‌رو باشد، و چه‌بهتر آن‌که اصلاً پرونده‌ای باز نشود، و نظام عدالت کیفری پای خود را ـــ به‌جز برخی موارد استثنایی ـــ از زندگی آدمیان بیرون بکشد.

برخورد حقوق و اخلاق، در رابطه‌ای که میان پدر و پسر فیلم تصویر می‌شود و گسترش می‌یابد، و ارائه‌ی تصویری از مفهوم «پدر»، که باید بار زندگی خانواده‌اش را به‌دوش بکشد، در خود فشرده شود و فروبریزد، و آماده‌ی هر کار و فداکاری‌ای برای فرزندش باشد، تا خانواده پا بر جای بماند، با بازی بی‌نظیر کریس ایوانْز به‌زیبایی هرچه تمام‌تر از کار درآمده‌است. او شخصیتی را به‌نمایش می‌گذارد که می‌خواهد و باید ـــ تحت هر شرایطی ـــ درست عمل کند، و برای این عمل‌کرد درست هم تاوان می‌دهد؛ نکته این است که او فرصت کافی برای تأمل ندارد و، برای همین، گاه از مسیر درست منحرف می‌شود، ولی باز با همان آرامشی که به‌خوبی در سکانس شناکردن او در استخری خالی هویداست، به‌آن‌چه لازمه‌ی «پدر»بودن است، برمی‌گردد: حمایت، تأمل، درنگ، پشتی‌بانی، و اتخاذ همه‌ی اقدامات لازم. موقع تماشای این سریال فکر می‌کردم چند درصد از پدرهای امروز آن‌چه لازمه‌ی ابوّت است به‌جا می‌آورند؟ چند درصدشان فقط آمیزش کرده‌اند که بچه‌ای به‌وجود بیاید و سرگرم شوند؟

در مقابل، مادر ِ همیشه نگران سریال هست، که نمی‌تواند لحظه‌ای درنگ کند، و به‌تمامی احساسی عمل می‌کند؛ الگویی آشنا، که البته در شرایط معمول برای نگه‌داری از خانواده ضروری‌ست، و البته که «مادر» باید دل‌سوز و غم‌خوار و نگران باشد، و باید تمام عشق و محبتش را برای خانواده‌اش بیرون بریزد، تا خانواده باقی بماند و رشد کند و ببالد، ولی وقتی اوضاع بحرانی می‌شود، این جنس رفتار می‌تواند خرابی به‌بار بیاورَد (فمینیست‌های عزیز لطفاً آرامش خود را حفظ کنید؛ نه جسارتی به‌مقام شامخ زنان صورت گرفته، و نه کوشیده‌ام زن را زیر بار خانه‌داری لِهْ کنم؛ درباره‌ی فمینیسم زمانی دیگر خواهم‌نوشت). تصویری که از نقش‌های شاید آرمانی خانواده در این سریال ارائه می‌شود، واقعاً آموزنده و دقیق است.

در جایی از سریال، بحثی میان این پدر و مادر درمی‌گیرد، و اشارتی هرچند کوتاه به‌این می‌شود که خانواده‌ی‌شان در واقع بر دروغ استوار شده‌است؛ این‌جا همان جایی‌ست که پدر تسلیم می‌شود، ولی باز هم ادامه می‌دهد: حتا وقتی فکر می‌کند همه‌چیز ناراست است، باید یک پدر خوب باشد، نه لزوماً یک انسان خوب. اوج قصه‌ی «دفاع از جیکوب» هم همین‌جاست؛ این‌که شاید خانواده یک دروغ باشد، که در اکثر مواقع با تغییر شرایطی که ساخت آن را ایجاب کرده‌است، احتمالاً ادعای دور از واقعیتی هم نیست (در حقوق این موضوع را ذیل عنوان «تغییر اوضاع‌واحوال زمان عقد»، که یکی از مباحث عدول از اصل لزوم قراردادهاست، مطالعه می‌کنند)؛ اما پدر باید ـــ حتا به‌تنهایی ـــ سقف را نگاه دارد.

این مینی‌سریال را ببینید؛ با شریک زندگی‌تان، و درباره‌اش تأمل کنید: این‌که کجا ایستاده‌ایم، و کجا باید بایستیم؟

پی‌نوشت: بخشی از عنوان این مطلب را از شاه‌کار جیم شرایدان، «به‌نام پدر (In the Name of the Father)»، برداشته‌ام.

۰ نظر ۲۲ شهریور ۹۹ ، ۱۲:۲۶
محمدعلی کاظم‌نظری